Y Wang HWing - người kể khan ban ngày

Nghệ nhân Y Wang HWing thổi sáo.

Ngồi trông ra sân nắng phơi những bao cà phê cuối vụ, trên tay là cây sáo trúc cùng cái thau nhôm, nghệ nhân Y Wang thổi sáo, hát Aray, hát Kưut và  khan giữa ban ngày. Đôi mắt ông xa xăm như nhớ về một miền xa lắm.

Y Wang bảo, mùa này chưa phải mùa lễ hội, ông cũng không đi biểu diễn ở đâu. Ở nhà rảnh rỗi, phơi cà phê giúp con và cũng như cái thời lên nương, phát rẫy, ông vừa làm vừa hát, vừa đánh đàn goong, cả  khan nữa.  

Nghệ nhân Y Wang sinh ra và lớn lên ở buôn Tría, xã Ea Tul, huyện Chư M’nga, tỉnh Đắc Lắc, quê hương của chàng dũng sĩ Đăm San. Có lẽ bởi thế nên trường ca Đăm San, cùng những điệu hát Ayray, hát Kưut đã ngấm vào Y Wang tự thuở nào. Đến nay, Y Wang đã thuộc và nhớ được 4 sử thi nổi tiếng của người Êđê là “Chàng Đăm Bhu – Đăm Bha”, “Chàng Đăm Săn”, “Chàng Đun Bru” và “Chàng Bong đi săn bắt”. Y Wang kể rằng, ngày trước, vào mùa lễ hội hay sau một ngày lao động mệt nhọc, mọi người quây quần bên bếp lửa nhà sàn, bên ché rượu cần sắp nhạt và nghe kể khan. Mỗi cuộc kể khan thường bắt đầu từ 7-8 giờ tối hôm trước đến 5-6 giờ sáng hôm sau; có cuộc kéo từ ngày này sang đêm khác, đêm này nối đêm kia.

Những đêm khan huyền thoại đã ngấm vào ông từ độ lên mười, từ những đêm theo ông ngoại Y Im dự hội. Những điệu khan trở nên thân thuộc như lời ăn tiếng nói hàng ngày và được Y Wang tiếp tục hát kể cho mọi người suốt mấy chục năm qua. Nổi tiếng thuộc nhiều, nhớ lâu, hát hay, nghệ nhân Y Wang không chỉ phục vụ cho buôn làng mà còn thường xuyên được mời đi biểu diễn ở nhiều nước trên thế giới. Mới năm ngoái đây thôi, ông được Viện nghiên cứu văn hoá dân gian, thuộc Viện Hàn lâm khoa học xã hội Việt Nam đưa đi biểu diễn kể khan trong lễ hội dân gian ở Phần Lan. Y Wang bảo, ông thấy tự hào vì người hát và kể khan như ông giờ ít lắm và bởi cuộc sống đã nhiều thay đổi.

"Bây giờ hát được như Ma Nghin giờ ít lắm, không phải như hồi xưa, ngày xưa ăn mừng đi chơi ở buôn này buôn kia. Bây giờ trồng tiêu  này, cà phê, sau thu hoạch cà phê là tiêu này, rồi tưới nước nữa, tức là thời gian không có. Cứ quanh năm suốt thế. Thời giờ cũng không có cây cối, hết rừng rồi, giờ chỉ trồng cây muồng thôi", ông chia sẻ.

Tự hào và cũng là tiếc nuối bởi giờ không còn những đêm khan nối đêm sang ngày, ngày nối liền đêm dù vẫn còn nhà dài, bếp lửa nhưng người kể khan và người nghe khan thì đã vơi nhiều. Điều đó hiển hiện ngay trong chính ngôi nhà của ông: "Con  cái giờ tối về là nó lo làm việc của mình, lo soạn giáo án làm cái này cái kia. Lời của Ma Nghin hát  rồi nhạc cụ này kia có ở trong mạng máy tính hết. Thỉnh thoảng nó muốn nghe là nó mở mạng thôi. Cũng buồn lắm vì thời gian còn ít thôi, thời gian Ma Nghin còn ở lại ít thôi, như mặt trời là nghiêng rồi- mặt trời nghiêng bóng".

Y Wang luôn đau đáu về những đêm khan huyền thoại.

Bởi vậy nên Y Wang luôn đau đáu về những đêm khan huyền thoại. Ông làm sống lại những bài kể khan đó bằng cách ngồi hát giữa ban ngày hay hát cho bất cứ ai muốn nghe ông kể khan và ông cũng sẵn sàng truyền dạy vốn liếng quý giá ấy cho những ai muốn tiếp nối: "Ma Nghin mất đi là sẽ mất theo, Ma nghin lo lắm, nếu giờ Nhà nước mở lớp hoặc ai tổ chức thì Ma Nghin sẵn sàng truyền dạy, chỉ có cách truyền dạy, để lưu lại, giữ lại kho tàng của Ma Nghin. Giờ Ma nghin già rồi, 66 tuổi rồi".

Với mong muốn phần nào lưu giữ lại những bài kể khan, cách nói vần điệu của người Ê đê bản địa, cách đây 3 năm, Uỷ ban nhân dân xã Ea Tul, huyện Chư M’nga đã mở lớp để nghệ nhân Y Wang truyền dạy kể khan cho thanh niên trong xã. Là cán bộ văn hoá xã Ea Tul, chịu trách nhiệm tổ chức lớp học và cũng là một trong những học trò của nghệ nhân Y Wang, anh Y Thóc Niê, ở buôn  Shar B, thừa nhận, một lớp học chưa đủ để làm sống lại những đêm khan huyền thoại. Không dễ gì để lớp trẻ ngày nay học được kể khan.

"Mình cũng biết sơ sơ, nhờ học nghệ nhân Y Wang này. Quá trình học thì thấy lời truyền dạy của nghệ nhân rất hay và mình cũng thích nhưng không thuộc mấy, tiếp thu ít. Nói chung là khó tiếp thu, lời vần rất khó. Mình chỉ biết đoạn đó là một chuyện kể", anh Y Thóc Niê nói.

Như lời Y Thóc, một lớp truyền dạy không thể làm sống lại những đêm khan huyền thoại cũng như rất khó để làm sống lại được không gian như những đêm khan từng sống. Không gian thiêng liêng nhất để người Ê đê kể khan là bên bếp lửa bập bùng khi ché rượu cần đã nhạt, khi bà con ở các buôn xa làng gần quây tụ. Không gian sống đã thay đổi và con người của không gian ấy cũng có nhiều lựa chọn khác nhau, cái gì muốn nghe, cái gì muốn học. Nhận thức rõ ràng về điều ấy nên nghệ nhân Y Wang Hwing sẵn sàng ngồi kể khan giữa ban ngày, với mong muốn ai nghe thì nhớ, ai yêu thì học./.