Khi Nga mở “chiến dịch quân sự đặc biệt” tiến công Ukraine vào ngày 24/2/2022, một số nghị sĩ Ukraine bày tỏ hối tiếc về việc nước họ đã từ bỏ vũ khí hạt nhân có từ thời Liên Xô để đổi lấy các cam đoan an ninh từ Nga, Mỹ và Anh vào năm 1994.

Nghị sĩ Ukraine Alexey Goncharenko bình luận: “Ukraine là quốc gia duy nhất trong lịch sử nhân loại từ bỏ kho vũ khí hạt nhân - lớn thứ 3 thế giới vào năm 1994, với các bảo đảm của Mỹ, Anh và Nga. Ấy thế nhưng hiện nay chúng ta lại đang bị ném bom”.

Một câu hỏi được đặt ra là nếu Ukraine giữ lại kho vũ khí hạt nhân kế thừa từ Liên Xô thì liệu họ có tránh được cuộc tấn công quân sự của Nga nhờ vào sự răn đe từ kho vũ khí hạt nhân của mình?

Có nhiều bằng chứng cho thấy Ukraine thiếu khả năng sở hữu thực sự kho vũ khí ấy cũng như  duy trì và sử dụng hiệu quả chúng trong dài hạn. Và do đó, nếu Ukraine có cố giữ vũ khí đó thì họ cũng ít khả năng tạo ra được sức răn đe hạt nhân hiệu quả.

Kho vũ khí hạt nhân của Ukraine từng đứng thứ 3 thế giới

Khi Liên Xô sụp đổ vào năm 1991, tên lửa gắn đầu đạn hạt nhân của Liên Xô nằm rải rác trên một số nước cộng hòa tách ra từ Liên Xô, đó là Ukraine, Belarus, và Kazakhstan.

Vào thời điểm tách ra độc lập, Ukraine có tới 1/3 kho vũ khí hạt nhân của toàn Liên Xô, trong đó có khoảng 1.900 đầu đạn chiến lược cùng 176 tên lửa đạn đạo liên lục địa (ICBM) và 44 máy bay ném bom chiến lược. Đây cũng là kho vũ khí hạt nhân lớn thứ 3 thế giới vào thời điểm đó.

Belarus và Kazakhstan sau khi tách khỏi Liên Xô đã nhanh chóng trao lại các đầu đạn hạt nhân cho Nga vào tháng 4/1992. Trong khi đó, nhiều người Ukraine kêu gọi giữ lại số vũ khí này để phòng ngừa bị nước ngoài xâm lược trong tương lại.

Cơ quan Giảm mối đe dọa Quốc phòng (DTRA) nhận xét rằng khi đó có sự thiếu rõ ràng về ai là chủ nhân thực sự của các vũ khí hạt nhân trên lãnh thổ Ukraine. Hầu hết các quan chức trong chính phủ Ukraine mới thành lập đều cho rằng Ukraine là “chủ nhân” đích thực, trong khi Nga tự nhận mình là người kế thừa vũ khí hạt nhân của Liên Xô.

Sau các đàm phán mở rộng, Ukraine đồng ý hoàn lại số vũ khí này cho Nga để đổi lại các cam đoan an ninh từ phía Nga, Mỹ và Anh trong khuôn khổ Bản ghi nhớ Budapest năm 1994. Các đầu đạn đã được vận chuyển bằng tàu biển tới Nga, còn tên lửa thì bị phá hủy với sự trợ giúp kỹ thuật của Mỹ.

Chiểu theo Bản ghi nhớ này (được ký vào ngày 5/12/1994), Ukraine đổi vũ khí hạt nhân lấy các cam kết của 3 cường quốc nói trên rằng họ “sẽ tôn trọng độc lập, chủ quyền và đường biên giới hiện tại của Ukraine” và không “đe dọa sử dụng vũ lực” với Ukraine. Năm đó, Ukraine, Belarus và Kazakhstan cũng tham gia Hiệp ước về Không phổ biến Vũ khí hạt nhân (NPT) với tư cách là các quốc gia không có vũ khí hạt nhân.

Tuy nhiên thực tế hiện nay có nhiều thay đổi. Năm 2014, Nga sáp nhập bán đảo Crimea mà Ukraine quản lý trước đó. Vào ngày 21/2/2022, Nga công nhận độc lập của các nước cộng hòa nhân dân tự xưng ở Donetsk và Lugansk (nằm ở miền Đông Ukraine). Và vào ngày 24/2, Nga phát động chiến dịch quân sự tấn công Ukraine từ nhiều hướng.

Vũ khí hạt nhân chiến thuật của Nga và mức độ sẵn sàng khai hỏa ở Ukraine

VOV.VN - Quân đội Nga đã trấn an rằng họ sẽ không sử dụng vũ khí hạt nhân ở Ukraine. Tuy nhiên, diễn biến thực địa cùng những lời răn đe trước đây của ông Putin vẫn khiến phương Tây lo ngại viễn cảnh vũ khí hạt nhân cấp chiến thuật được khai hỏa.

Ukraine có làm được gì khác?

Trong bối cảnh xung đột Ukraine-Nga, bên trong Ukraine xuất hiên tâm lý cho rằng việc từ bỏ vũ khí hạt nhân trước đây là một sai lầm.

Tuy nhiên, Bản ghi nhớ Budapest không có tính ràng buộc pháp lý, chỉ dừng lại ở “cam đoan an ninh” chứ không phải là “bảo đảm an ninh” với cam kết sử dụng vũ lực để bảo vệ đất nước bị xâm lược.

Ngoài ra, tuy Ukraine ở vị trí thuận lợi trong đàm phán khi sở hữu kho vũ khí hạt nhân lớn thứ 3 thế giới nhưng về mặt kỹ thuật, họ không hoàn toàn làm chủ kho vũ khí ấy.

Thứ nhất, năng lực kiểm soát hoạt động của kho vũ khí hạt nhân trên đất Ukraine vẫn nằm ở Nga. Moscow nắm các mã cần thiết để vận hành số vũ khí đó qua thiết bị PAL (“kết nối hành động cho phép”) và hệ thống chỉ huy, kiểm soát của Nga.

Nghiên cứu gần đây cho thấy Ukraine có thể đã tìm ra cách để thiết lập sự kiểm soát riêng của họ đối với số vũ khí này nhưng nhiều người nhất trí rằng điều này không khả thi.

Một giải pháp khác là tháo rời đầu đạn hạt nhân và lấy vật liệu có thể tách rời để chế ra vũ khí mới. Nhưng cách làm này lại quá tốn kém.

Thứ hai, giả sử Ukraine xoay sở để kiểm soát được số vũ khí hạt nhân đó, họ lại không sở hữu kiến thức kỹ thuật cần thiết hoặc cơ sở kỹ thuật chuyên dụng để duy trì, bảo dưỡng các đầu đạn này. Mặc dù cũng có một số cơ sở chế tạo và bảo dưỡng tên lửa, Ukraine lại thiếu nền tảng vật liệu và công nghệ để lắp ráp và tháo rời các đầu đạn, chưa nói đến chuyện làm mới.

Ukraine tiếp nhận một số lực lượng quân sự từ Liên Xô. Nhưng lực lượng tên lửa chiến lược hình thành nên các đơn vị hạt nhân đóng trên đất Ukraine lại đến từ Nga. Và do vậy, lực lượng vũ trang mới thành lập ở Ukraine (sau khi Liên Xô tan rã) không có kinh nghiệm bảo dưỡng cả tên lửa đạn đạo lẫn đầu đạn hạt nhân.

Thứ ba, theo cựu quan chức quốc phòng cấp cao của Liên Xô Vitaly Katayev, các đầu đạn hạt nhân mà Ukraine kế thừa khi ấy đang ở trong tình trạng xuống cấp. Hầu hết cần được thay thế hoặc đến ngưỡng loại bỏ. Vị tướng này thừa nhận rằng tuổi thọ cho phép của các đầu đạn Liên Xô là 12 năm. Còn các đầu đạn ở Ukraine khi ấy đã được 8 năm tuổi. Trong khi đó, Ukraine đang chịu gánh nặng tài chính phải cắt giảm và tái cấu trúc đội ngũ nhân lực, thiết bị và cơ sở hạ tầng quân sự trên lãnh thổ của mình. Chính phủ Ukraine thời đó không có tiền để duy trì một chương trình hạt nhân độc lập hoặc duy trì lực lượng tên lửa chiến lược cần thiết để bảo dưỡng và sản xuất các đầu đạn hạt nhân.

Như vậy, dù sở hữu một trong các kho vũ khí hạt nhân lớn nhất thế giới vào thời điểm vừa tách ra khỏi Liên Xô, Ukraine lại không có khả năng duy trì kho vũ khí đó hoặc sản xuất các thành phần mới của đầu đạn hạt nhân./.