Chiếc quạt nghệ thuật xuất phát từ châu Á hay châu Âu?

Đầu xuân Kỷ Dậu (1967) tôi được Tổng biên tập Báo Văn hóa Lê Anh Trà - (Hồi ấy tòa soạn làm việc ở 42 phố Yết Kiêu, Hà Nội) - mời đến nghe buổi nói chuyện về chiếc quạt trong Chèo, do bác Năm Ngũ (Tống Văn Ngũ) Đoàn Chèo Trung ương trình bày.

Bác còn đem theo hơn một chục chiếc quạt đủ loại màu. Những người ngồi hàng ghế đầu bác đưa cho mỗi người một chiếc để “múa quạt” theo hướng dẫn của bác. Ngồi ghi lại buổi nói chuyện này, tôi không ngờ người diễn viên hát Chèo ấy chẳng những hát hay, diễn xuất giỏi mà còn am hiểu về cái Quạt cả Á lẫn Âu.

Và chiếc quạt giấy đã trở thành người bạn thân thiết, một vật diễn (đạo cụ) không thể thiếu được của người diễn viên. Vừa dùng để múa,  chiếc quạt còn có thể tượng trưng cho biết bao nhiêu vật khác mà người diễn cần trong hoàn cảnh đó: Khi là tờ lệnh của Vua (người diễn xòe quạt ra, nhìn chăm chú vào đó mà đọc lệnh) khi là chiếc roi trừng trị kẻ có tội (cúp quạt vào và quật quạt ra), khi là chiếc ô che đầu (xòe ra, che lên đầu)…

Chưa có tài liệu, và chưa ai khẳng định chiếc quạt xuất xứ từ đâu, châu Á hay châu Âu? Phương Đông hay phương Tây? Nhưng từ lâu trong Phim Pháp, kịch Pháp cũng xuất hiện không ít những hình ảnh chiếc quạt (mặc dù hình dạng có khác nhau). Ở đầu phòng, một chiếc quạt chuyển động che khuôn mặt người đàn bà, chỉ để chừa đôi mắt sẫm màu và hàng mi dài. Tận cuối phòng, một người đàn bà khác cầm quạt phe phẩy vào ngực rồi lấy ngón trỏ vuốt dọc theo viền nan quạt. Người tình của bà ta, đang đứng gần bên, nhận ra ám hiệu liền đi về hướng bao lơn ở bên ngoài. Một lát sau bà ta cũng đứng dậy bước theo. Không hề có một lời trao đổi nào nhưng rõ ràng là đã có một phương thức truyền thống riêng: ngôn ngữ của chiếc quạt.

Thế kỷ 18 là thời đại hoàng kim của chiếc quạt ở châu Âu khi giới quý tộc đạt tới đỉnh điểm của cao sang và quyền lực trong lịch sử. Các triều đình đều đầy rẫy những âm mưu, tai tiếng và vô số các chuyện tình ái, dù chúng được che dấu rất kỹ. Có những luật lệ bất thành văn rất nghiêm ngặt trong giới quý tộc, cho dù ở chỗ riêng tư mọi thứ đều khác hẳn, vì vậy ngôn ngữ của chiếc quạt là phương tiện truyền thống rất phổ biến ở những nơi tụ tập đông người như lễ tân, vũ hội, và vẻ tinh tế của chiếc quạt đã trở thành một vũ khí hoàn hảo cho giới phụ nữ. Chỉ với một cử động của chiếc quạt người phụ nữ có thể làm dấy lên mãi mãi niềm hy vọng và giấc mơ ấp ủ của giới mày râu.

Một số ước lệ sau đây rất thịnh hành:
- Lướt ngón trỏ dọc theo cây quạt đang gấp lại: “Chúng ta cần phải nói chuyện với nhau”. - Tự quạt cho mình bằng bàn tay trái: “Họ đang rình rập chúng ta”. - Đưa quạt tới lui bằng bàn tay phải: “Tôi yêu người khác rồi”. - Tựa quạt vào tai trái: “Hãy để cho tôi yên” v.v…

Trở lại với nước ta, các môn nghệ thuật truyền thống đều có sử dụng chiếc quạt như Tuồng, Cải Lương, Dân ca… nhưng nhiều nhất vẫn là Chèo, kể cả một người và tốp nhiều người, và nó đã trở thành đặc trưng của môn nghệ thuật này. Ở thời công nghệ hiện đại, cứ tưởng chiếc quạt giấy không còn giá trị, nhưng nó vẫn còn tác dụng mỗi khi mất điện. Và, có lẽ một dáng e ấp bên chiếc quạt trong tay phái nữ vẫn luôn có vẻ gì hấp dẫn... Xem ra ngôn ngữ của chiếc quạt thật phong phú, tuyệt vời./.