Đạo diễn Mark Harris: “Không cần đi xa mới thấy chiến trận”

Giải Oscar cho phim tài liệu ngắn xuất sắc nhất The Redwood (Cây gỗ đỏ) (năm 1968); Giải Phim tài liệu dài xuất sắc nhất của Viện Hàn lâm (Academy Awards - Oscar) phim The Long Way Home (Đường về còn xa) (năm 1997); Giải phim tài liệu xuất sắc nhất (Academy Awards - Oscar) phim Into the Arms of Strangers: stories of the Kindertransport (Trong tay những người lạ mặt: câu chuyện đưa những trẻ em Do Thái tị nạn về Anh quốc) (năm 2000).

Năm 2010 Hiệp hội phim tài liệu quốc tế đã vinh danh ông với giải thưởng thường niên của hiệp hội dành cho những cá nhân và tổ chức có đóng góp quan trọng đối với việc làm phim tài liệu. Bên cạnh việc làm phim, Harris còn là một nhà báo, ông cũng đã xuất bản các truyện ngắn và 5 tiểu thuyết cho thiếu nhi. Ông giảng dạy về làm phim tài liệu tại Trường Nghệ thuật điện ảnh thuộc Đại học Nam Califonia từ năm 1983.

Giáo sư Mark Jonathan Harris.

GS Mark Jonathan Harris: Theo tôi phim tài liệu là hồ sơ chứa đựng những gì người làm phim trải nghiệm, khám phá ra. Người làm phim báo cáo điều họ phát hiện được và trình bày sự kiện theo ý kiến chủ quan của mình. Với người làm phim tài liệu nên luôn phải bắt đầu với câu hỏi: Mình đang chuẩn bị khám phá cái gì? Và nếu bạn trả lời được câu hỏi này càng rõ ràng thì càng tốt.

PV: Theo giáo sư, để có một bộ phim tư liệu tốt, với các nhà làm phim yếu tố nào là quan trọng nhất?

GS Mark Jonathan Harris: Phẩm chất đầu tiên tôi nghĩ cần có là sự tò mò. Sau đó, bạn cần cởi mở với những gì bạn khám phá. Mỗi cảnh phim chúng ta quay quy định nội dung đó. Chúng ta cũng cần có sự thông cảm, thấu hiểu với đối tượng ta đang thực hiện. Việc chọn đề tài, nhân vật, cấu trúc, tổ chức dữ liệu, hình ảnh... cho bộ phim cũng rất quan trọng.

PV: Spellbound được công chiếu và đưa ra bình luận trong buổi giao lưu với các nhà làm phim tài liệu Việt Nam ngày hôm qua chắc hẳn vì ông rất tâm đắc với bộ phim đó. Ông có thể nói nhiều hơn về việc thực hiện bộ phim này?

GS Mark Jonathan Harris: Spellbound kể về 8 học sinh quyết tâm vô địch giải đánh vần cấp quốc gia ở Mỹ. Người làm phim đã xây dựng được kịch tính nhất định trong phim. Phim hấp dẫn, có cốt truyện, có tình huống và có vẻ công phu thế nhưng chỉ có 2 người làm. Chúng không chỉ là câu chuyện của những em học sinh xung quanh việc luyện tập tham dự giải đánh vần toàn quốc. Mà còn là câu chuyện mô tả những lát cắt của nhiều tầng lớp trong xã hội Mỹ, đó là gia đình các em.

Sự ảnh hưởng của gia đình, hoàn cảnh đến tính cách và suy nghĩ của các em. Trong phim ban đầu ghi hình 14 em nhưng vì thời lượng quá dài nên chỉ chọn 8 em để đưa vào bộ phim. Thời gian luôn là thách thức với các bộ phim, vì thế việc lựa chọn nhân vật, chi tiết... đều phải có sự tính toán kĩ lưỡng. Thế nhưng, dù tính toán như thế, nhưng người thắng cuộc lại không được chọn để làm phim. Sau khi có kết quả chúng tôi mới dàn dựng và ghi hình lại nhân vật này.

PV: Khá nhiều nhà làm phim tài liệu loay hoay với việc chọn đề tài cho bộ phim của mình, giáo sư có thể chia sẻ thêm về kinh nghiệm này?

GS Mark Jonathan Harris: Với tôi, phim tài liệu thường phản ánh những khía cạnh, những câu chuyện người ta không biết đến hoặc ít quan tâm. Những bộ phim bom tấn Hollywood thường nói nhiều đến siêu anh hùng, thì phim tài liệu là phản ánh những con người bình thường, thậm chí ít được để ý đến. Người ta có thể nhìn thấy những người lau kính các tòa nhà cao tầng nhưng mấy ai đặt câu hỏi họ gặp những khó khăn gì, họ có suy nghĩ thế nào, công việc của họ có gì đặc biệt...

Ở Mỹ thường có nhiều bộ phim tài liệu về chiến tranh Việt Nam. Dù mỗi người làm phim tài liệu đều phải ở vai trò như những phóng viên chiến trường, nhưng theo tôi không cần phải đi xa mới thấy chiến trận. Các vấn đề, đề tài ở xung quanh ngay chúng ta rất nhiều. Chỉ có điều chúng ta có phát hiện ra nó hay không mà thôi. Và chúng ta cũng đừng e ngại trong việc chọn đề tài. Cần trực tiếp làm bạn mới biết thực sự đó là cái gì.

Tôi gọi đó là quá trình thử sai. Đến chính bản thân tôi cũng đã có những bộ phim không bao giờ được công chiếu, nhưng tôi không bao giờ hối hận. Vì đó là điều giúp tôi được khám phá chính mình.

PV: Nói như thế tức là ông cũng đã từng thất bại?

GS Mark Jonathan Harris chia sẻ kinh nghiệm làm phim tại Việt Nam.

PV: Người ta biết đến ông là nhà làm phim tài liệu đã đoạt 3 giải Oscar, điều đó thật ngưỡng mộ. Đã bao giờ ông tự đếm con số những bộ phim thành công của mình chưa?

GS Mark Jonathan Harris: Tôi vốn không bao giờ đếm phim thành công của mình vì định nghĩa thành công rất khác nhau. Nó có thể là thu được nhiều tiền ở rạp, hay tính tác động đến xã hội và lớn hơn là khả năng thay đổi thế giới. Tôi thay đổi thế giới bằng cách cố gắng thay đổi tư duy của con người.

Có những bộ phim tôi làm về một loài cây, sau đó người ta đã đã thành lập một hội đồng để bảo vệ loài cây này. Nhưng tôi cũng không biết là tác động của bộ phim tôi làm tới việc này là bao nhiêu. Và có những bộ phim khác không bao giờ được chiếu, nhưng nó lại được sử dụng nhiều trong những trường hợp khác.

PV: Có nhiều người nghi ngại rằng tính chân thực của phim tài liệu sẽ giảm đi qua những khâu như: chọn nhân vật, góc nhìn, cảnh quay, lời bình, dàn dựng... bởi đó chính là lăng kính chủ quan của tác giả?

GS Mark Jonathan Harris: Lịch sử cũng có tính thời điểm và người ta vẫn có thể viết lại lịch sử dưới các góc nhìn khác nhau. Cùng về nội dung tội ác phát xít, nhưng sau 50 năm chiến tranh, tôi làm bộ phim “Đường về còn xa” và chọn góc nhìn khác. Ấy là sự thay đổi tích cực sau chiến tranh. Trước ống kính máy quay là đã có sự can thiệp vào thực tế. Sự hiện diện của ống kính làm đối tượng thường có suy nghĩ nên thế nào, nói ra sao.

Có những việc rất hay nhưng nó xảy ra ở điều kiện ánh sáng yếu thì bạn phải đưa nó ra chỗ có ánh sáng để diễn lại, hoặc những cảnh bạn thấy hay nhưng máy quay không bắt kịp bạn phải nhờ họ làm lại. Đó cũng là điều tất yếu.

PV: Thời gian làm bộ phim tư liệu dài nhất và ngắn nhất với ông là bao lâu?

GS Mark Jonathan Harris: Tôi nghĩ thời gian làm một bộ phim tư liệu trong vòng 2 năm là thông thường, nếu tính từ lúc nảy sinh ý tưởng cho đến lúc trình chiếu. Thế nhưng, có những bộ phim 10 phút tôi chỉ cần đến 1 tháng. Tuy nhiên, với tôi, thời gian nghỉ quan trọng như thời gian bật máy quay.

Có những bộ phim để tìm hiểu, làm thân với đối tượng cần rất nhiều thời gian. Nó có thể là hàng tháng, thậm chí hàng năm. Có những phim rất kì công vì phải đi nhiều nơi, quay nhiều đối tượng, có những phim phải mất 6-9 tháng trong phòng biên tập.

PV: Ông đã xem phim tài liệu Việt Nam chưa, ông nhận định thế nào về phim tài liệu Việt Nam?

GS Mark Jonathan Harris: Tôi chưa thể trả lời câu hỏi này vì tôi mới sang đây chưa có thời gian để tìm hiểu nhiều. Tôi cũng muốn nhân dịp này xem các bạn đang làm gì và đang làm như thế nào./.