Chuyện về nữ tiến sỹ gây trồng cây phượng trắng duy nhất ở Việt Nam

Mỗi lần có dịp ngang qua biệt thự số 9 Phù Đổng Thiên Vương, TP Đà Lạt (Lâm Đồng), tôi đều dừng lại xem phượng trắng phát triển thế nào. Đây là cây phượng trắng duy nhất ở Việt Nam nở hoa. Cây này, do nữ tiến sĩ Hà Ngọc Mai mang từ Australia về trồng từ năm 1998, sau 10 năm thì nở hoa tuyệt đẹp.

Đầu hè vừa rồi, bạn tôi ở Hải Phòng điện thoại vào bảo: “Mua giúp chục quả phượng trắng gửi cho mình ươm trồng. Ngoài này “rợp trời hoa phượng đỏ”, có thêm phượng trắng sẽ thú vị lắm!”. Chủ nhật nọ, tôi đến thăm gia đình TS Hà Ngọc Mai, nhưng chị đi vắng, chỉ gặp TSKH Trần Hà Anh - nguyên Phó Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học Công nghệ & Môi trường của Quốc hội, ông xã của TS Mai.

TS Hà Ngọc Mai bên cây phượng trắng

Tôi quen TS Trần Hà Anh từ năm 1991, khi anh làm Viện trưởng Viện nghiên cứu Hạt nhân Đà Lạt trong một dịp giao lưu thể thao. Không ngờ, nhà khoa học nổi tiếng ngành hạt nhân này chơi bóng bàn rất điệu nghệ và ấn tượng. Lối“chơi” của anh “đậm phong cách Pháp” lịch lãm và đẹp mắt. Nói chuyện một hồi, tôi xin phép TS Hà Anh ra chụp ảnh cây phượng trắng. Năm nay rét đậm và kéo dài, nên phượng trắng nở muộn và không “sung” bằng năm ngoái.

Đang mải mê chụp ảnh thì TS Ngọc Mai về. Đó là người phụ nữ “tóc bạc” phúc hậu, thông minh, cởi mở và thân thiện. Chúng tôi vừa chụp ảnh, vừa trò chuyện thoải mái như người thân trong gia đình. Tôi hỏi, nghe nói chị đi du học, rồi “bén duyên” với hoa và cao su? Bằng chất giọng Nam Bộ trầm ấm, TS Ngọc Mai tâm sự, quê chị ở Tiền Giang, từ nhỏ đã yêu cây lúa và hoa trái quê mình. Năm 1954, được ba cho du học bên Pháp rồi học từ lớp 6 đến cử nhân, thạc sĩ, tiến sĩ ở Paris. Năm 1978, về nước cùng chồng là TS Trần Hà Anh.

Một nhánh phượng trắng

“Chúng tôi muốn mang kiến thức học được để góp phần dựng xây đất nước. Tôi làm việc ở Viện Nghiên cứu Hạt nhân Đà Lạt (1978-1983), đã kêu gọi bạn bè ở nước ngoài giúp đỡ để xây dựng Phòng Nuôi cấy mô, nhân giống nhiều loài hoa địa lan quý hiếm cho Đà Lạt bằng công nghệ “In-vitro”. Rất vui, vì người dân Đà Lạt đã đặt tên một loài địa lan do tôi mang từ nước ngoài về và nhân giống là “Lan đỏ Ngọc Mai”. Sau này vì hoàn cảnh gia đình, tôi xin chuyển về Viện Nghiên cứu Cao su Miền Nam. Hơn 10 năm ở đó, tôi đã nhân giống một số loài cao su năng suất cao, kháng bệnh tốt, thích hợp khí hậu, thổ nhưỡng Việt Nam” – chị kể. 

Chắc chị đào tạo nhiều trò giỏi - tôi tò mò? Chị bảo: “Tôi hướng dẫn thực tập cho khá nhiều sinh viên về “Nuôi cấy mô”. Trong đó, người đầu tiên là TS Nguyễn Tiến Thịnh, người cuối cùng là PGS.TS Dương Tấn Nhựt - hiện là Viện phó Viện Sinh học Tây Nguyên”. 

Chị là tác giả phượng tím “thế hệ 9X” à? tôi hỏi tiếp. TS Ngọc Mai bày tỏ, chị “yêu” Đà Lạt và “nặng nợ” với thành phố du lịch nổi tiếng này. Được biết, năm 1960, kỹ sư canh nông Lương Văn Sáu, người Đà Lạt (tốt nghiệp tại Pháp) nhờ bạn nước ngoài gửi tặng mấy quả phượng tím. Ông ươm trồng được 3 cây (1 cây gần chợ Đà Lạt, 1 cây trong Công viên Hoa, 1 cây bên nhà hàng Thủy Tạ) nở hoa rất đẹp, luôn làm ngỡ ngàng người dân và du khách thập phương, nhưng không đậu quả và khó nhân giống.

TS Ngọc Mai chia sẻ: “Tôi trăn trở hoài. Năm 1995 sau khi nghỉ hưu, tôi sang Australia thăm con gái, thấy nhiều đường phố, công viên, phượng nở “tím” trời, đẹp vô cùng. Thế là tôi quyết định, “hái” vài quả phượng tím, tách lấy hạt bỏ vô “phong bì” gởi về Đà Lạt, vừa gọn nhẹ-rẻ-nhanh-an toàn. Trong 1 tháng gởi 4 lần cho cháu gái Tuyết Lan ươm vào bịch nilon (như ươm hạt hướng dương mà tôi đã từng hướng dẫn).

Hơn tháng sau, tôi mang thêm hạt phượng tím về Đà Lạt đề phòng “sự cố”. Rất mừng là hơn 90% hạt phượng tím đã mọc cây con, thật dễ thương. Tôi lại ươm tiếp toàn bộ số hạt mới mang về. Lứa đầu tiên, bán gần hết cho Công viên Hoa Đà Lạt, còn một ít tặng bạn bè, người thân. Lứa thứ hai (và cũng là cuối cùng) bán rộng rãi cho mọi đối tượng “yêu” phượng tím. Không ngờ, 5 năm sau, đường Nguyễn Thị Minh Khai (vào chợ Đà Lạt), một số công viên, công sở, khu du lịch... phượng tím nở “tím” trời Đà Lạt mỗi độ xuân về.

TS tiếp tục ươm mầm cho giống phượng đặc biệt này

Điều đặc biệt là, do số lượng nhiều, trồng sát nhau, được “lai chéo” nên phượng tím Đà Lạt (thế hệ 9X và cả 6X) đều đậu quả. (Trước đây, 3 cây “phượng tổ” trồng quá xa nhau, không tự thụ phấn được, nên không đậu quả). Khi quả chín (vỏ khô giòn) mới thu hoạch, tách lấy hạt, ươm-trồng, cây con khỏe mạnh, lớn nhanh, khoảng 5 tuổi thì nở hoa đồng loạt, đẹp đến nao lòng”. 

Còn “sự tích” cây phượng trắng - thưa chị?, tôi hỏi. Với niềm vui không giấu nổi, chị tâm sự, năm 1998 chị sang Australia du lịch và thăm nuôi cháu ngoại mới sinh. Ngày gần về, chị đến thăm vườn ươm một người Australia. Chị hỏi anh ta, có cây gì lạ, quý hiếm không? Anh ta bảo, có cây phượng trắng này quý lắm, đã ghép “nó” mọc hoang trong rừng với gốc phượng tím nhà. Chị nhìn thân và lá “nó” giống hệt phượng tím, gần sát gốc có mối ghép, do cây chỉ cao 30cm nên không có hoa.

“Tôi bán tín bán nghi, đành “liều” mua với giá 25 USD, hy vọng “nó” sẽ nở hoa trắng như anh ta nói. Bay về Sài gòn lúc nửa đêm, tôi liền bắt xe lên Đà Lạt ngay, để hôm sau trồng luôn phượng trắng, vì sợ “nó” chết. Trồng, chăm sóc, nâng niu, theo dõi, ghi chép phượng trắng như “chăm” con nít. Chờ đợi, hy vọng, chờ đợi... mãi đến năm thứ 5 thì “nó” nở 1 chùm bé tẹo... mầu trắng. Chúng tôi mừng rỡ như “trúng số” độc đắc. Lại chăm sóc, chờ đợi, kiểm chứng. Năm thứ 6 trở đi, mỗi năm hoa nở càng nhiều chùm hoa trắng muốt, tinh khôi như áo trắng học trò. Đặc biệt, từ năm thứ 10 đến nay hoa nở “sung” lắm, luôn làm ngạc nhiên, thích thú những ai nhìn thấy. Tôi gom hết từng quả (được ít lắm), đang ươm thử, trồng thêm và tặng bạn bè. Nhưng đến nay, “phượng trắng con” chưa chịu ra hoa. Tôi đang nhờ TS Nguyễn Thành Mến ở Viện Nghiên cứu Lâm Nghiệp Tây Nguyên tìm cách nhân giống bằng kỹ thuật ghép từ cây “phượng trắng mẹ” này” – nữ tiến sỹ hồ hởi kể.

Theo TS Mai, phượng trắng, tên khoa học là Jacaranda Alba (thường gọi White Jacaranda) là loài cây thân gỗ, trồng bằng hạt, 10 tuổi cao khoảng 10-11m, tán lá rộng 6-7m, thường nở hoa vào mùa Xuân (từ tháng 1 đến tháng 4). Hoa hình ống dài 4-5cm, nở từng chùm màu trắng muốt, chi chít hoa thật dễ thương. Khi hoa rụng, trên mặt đất tạo thành một thảm hoa trắng rất bắt mắt. 

Lúc chia tay, lòng tôi trào dâng niềm tự hào và khâm phục, bởi tình yêu của gia đình TS Hà Ngọc Mai với quê hương, đất nước thật sâu nặng. Tôi càng xúc động hơn, khi chị tặng 2 cây “phượng trắng con” với lời nhắn, về trồng 1 cây ở vườn nhà, còn 1 cây tặng bạn ở Hải Phòng nha!

Cùng với muôn loài hoa khác, phượng tím và phượng trắng đã làm nên thương hiệu “Đà Lạt - thành phố Festival Hoa Việt Nam”./.