Báo in và Phát thanh phải chăng đã đến lúc kết thúc sứ mạng của mình?

Báo giấy xuất hiện từ thế kỷ thứ nhất trước Công nguyên với những tờ tin do hoàng đế Julius Ceasar cho dán ở những nơi công cộng nhiều người qua lại. Nhưng tờ báo giấy đầu tiên, hay nói chính xác là tờ công báo đầu tiên, xuất hiện tại thành phố Venice (Italia)vào cuối thế kỷ XVI. Phát thanh có từ thế kỷ XVIII. Năm 1920, chiếc TV hoàn chỉnh đầu tiên xuất hiện tại Mỹ, rồi đến những năm 90 thế kỷ XX xuất hiện báo điện tử, giờ đây lại thêm mạng xã hội.

Trong bối cảnh các phương thức truyền thông phát triển hết sức mạnh mẽ và đa dạng, phát thanh và báo in bị cạnh tranh khốc liệt, điều này là không thể tránh khỏi. Nhưng liệu báo in và phát thanh, hai loại hình báo chí đầu tiên của nhân loại có “chết” như dự báo của một số chuyên gia không?

Đặt công chúng ở vị trí ưu tiên số 1 thì báo in và phát thanh sẽ luôn có chỗ đứng trong lòng công chúng. (Ảnh minh họa: V.T)

Xã hội loài người không ngừng vận động, phát triển; cái mới, cái tiến bộ thay thế cái cũ, cái lạc hậu. Điều này đòi hỏi con người phải luôn đổi mới. Xã hội càng phát triển, nhu cầu hưởng thụ thông tin của con người cũng ngày càng cao và đa dạng. Trong thời đại công nghệ số phát triển như vũ bão, thói quen đọc, nghe, xem của con người cũng thay đổi với sự xuất hiện của những chiếc smartphone, iphone, ipad cầm tay, thay cho những tờ báo, những chiếc radio, những chiếc TV truyền thống. Với các phương tiện di động thông minh, con người hưởng thụ thông tin ở bất cứ nơi đâu, bất cứ lúc nào và bằng nhiều giác quan của mình. Đó là một thực tế mà chúng ta phải nhìn nhận và đối mặt với nó. Đây cũng là thách thức chung của báo in và phát thanh trên toàn thế giới chứ không chỉ riêng gì Việt Nam. 

Tuy nhiên, không phải nước nào cũng vậy, mỗi nước có những điều kiện, đặc điểm khác nhau, tâm lý của công chúng cũng khác nhau. Trong khi tại nhiều nước số lượng phát hành của báo in giảm mạnh, có nơi phải giảm thuế đối với báo in như ở Việt Nam thì tại Ấn Độ, báo in vẫn giữ được nhịp độ phát triển của mình. Các tờ báo in của tập đoàn truyền thông đa phương tiện Thời báo Ấn độ (Times of India) mang về gần 950 triệu USD trong tổng số 1,2 tỷ USD doanh thu hàng năm của tập đoàn này. Riêng tờ báo in “Thời báo Ấn độ”  có số phát hành lên đến 4 triệu bản/ngày (số liệu năm 2015). Tại Myanmar, hai tờ báo in Myanmar Alinn Daily và Miror Daily có số lượng xuất bản đạt gần 200 ngàn bản/ngày. Người dân Myanmar vẫn thích đọc báo in, dù việc phát hành cho vùng sâu, vùng xa chật vật, gian khổ, phải đến tối báo mới tới tay độc giả. Nguồn thu từ bán báo và quảng cáo là 8,4 triệu USD/năm. Giá thành một trang quảng cáo là 16 USD và được phép quảng cáo 30% diện tích tờ báo (số liệu năm 2015). 

Báo cáo Xu hướng Báo chí Thế giới 2015 của Hiệp hội Báo chí và các nhà xuất bản tin tức thế giới (WAN-IFRA) cho biết khoảng 2,7 tỷ người trưởng thành trên thế giới hiện nay vẫn đang đọc báo in. Năm 2015, lần đầu tiên trong vòng 100 năm qua, lượng phát hành báo chí đã vượt qua quảng cáo để trở thành nguồn doanh thu lớn nhất của các nhà xuất bản; doanh thu từ lưu thông báo in và báo điện tử toàn cầu đạt 92 tỷ USD, trong khi doanh thu từ quảng cáo chỉ đạt 86 tỷ USD. Sáu thị trường báo chí lớn nhất thế giới là Mỹ (37 tỷ USD), Nhật Bản (18 tỷ USD), Đức (16 tỷ USD), Trung Quốc (14 tỷ USD), Anh (8 tỷ USD) và Ấn Độ (7 tỷ USD). 

Trong lĩnh vực phát thanh, đài phát thanh toàn Ấn có 416 kênh, diện phủ sóng là 99,1% lãnh thổ, phát cả  sóng trung, sóng ngắn và FM. Quảng cáo và cho thuê phát sóng mang lại cho đài này gần 80 triệu USD/năm. Hiện tại, có tới 23700 người làm trong lĩnh vực phát thanh tại Ấn Độ. Đài Phát thanh-Truyền hình Myanmar có 2500 nhân viên, sở hữu 6 kênh truyền hình có 3 kênh phát thanh.

Về kỹ thuật, đài phát thanh Myanmar đang ứng dụng cả kỹ thuật số và tương tự, chuẩn phát thanh kỹ thuật số là DAB+. Còn tại Mỹ, có khoảng 205 trên tổng số 317 triệu dân số nghe đài phát thanh thường xuyên, doanh thu quảng cáo từ phát thanh là 17,5 tỷ USD/năm (số liệu năm 2014). Theo Cục quảng cáo Radio Hoa Kỳ, thời gian nghe đài trung bình hiện nay của người Mỹ là 142 phút/ngày/người, cao nhất trong tất cả các loại hình truyền thông, đứng thứ hai là internet với thời lượng truy cập trung bình là 113 phút/ngày/người và thứ ba là truyền hình với thời gian xem là 95 phút/ngày/người. Ở Đức, trên 90% người được hỏi cho biết họ nghe đài thường xuyên. Tại Ai-len, có tới 85% dân số nghe đài từ 2h/ngày trở lên. Thuế phát thanh-truyền hình gần 130 USD/năm. Tại Thụy Sĩ, trung bình mỗi gia đình có 5 đài, tính cả đài lắp trên xe ô-tô cá nhân, thuế của riêng phát thanh xấp xỉ 160 USD/đài/năm. 

Nhưng trong kỷ nguyên số và internet, báo in và phát thanh đang phải đối mặt với nhiều thách thức. Theo báo cáo của WAN-IFRA, cứ 10 người trẻ tuổi có 7 người xem tin tức hàng ngày. Nguồn cung cấp thông tin hàng đầu cho độc giả lứa tuổi này chính là Facebook. Nhu cầu và cách thức tiếp nhận thông tin của công chúng ngày càng cao và đa dạng. Sự xuất hiện của mạng xã hội buộc những người làm báo phải thay đổi tư duy về báo chí. Giờ đây, mỗi người dân vừa có thể là phóng viên, biên tập viên vừa là tổng biên tập, chủ bút của một tờ báo. Họ có thể viết bài, thực hiện các chương trình phát thanh, truyền hình, xuất bản, đăng,  phát và nếu “chán” thì rút xuống, thậm chí có lúc tự đóng cửa trang mạng của mình, rồi lập trang khác!

Trong một “xa lộ thông tin” sôi động như vậy, công chúng có quyền lựa chọn những gì mình thích, mình quan tâm chứ không còn bị phụ thuộc vào nội dung của một tờ báo, phải nghe những gì mà đài phát. Chính vì vậy, để tiếp tục khẳng định sức sống của mình, báo in và phát thanh chỉ có một cách là phải thay đổi để thích ứng. Sự thay đổi ấy dựa trên những giá trị đã được khẳng định của các loại hình báo chí này. Đối với báo in, đó là thông tin có độ tin cậy, chính xác cao, đầy tính tư liệu, người đọc chủ động thời gian, tư thế đọc và dễ chuyền tay nhau các ấn phẩm. Đối với phát thanh, đó là một trong những phương tiện truyền thông nhanh, linh hoạt, không giới hạn về biên giới, cùng lúc đến với nhiều người, kể cả người khiếm thị, người không biết đọc, biết viết, người đang lưu thông, đang làm việc trong các nhà máy, xí nghiệp, trên đồng ruộng....Thông qua phát thanh, thính giả có cơ hội được học tập, tiếp nhận thông tin và giải trí. Sự  thay đổi ấy còn dựa trên một đội ngũ những người làm báo chuyên nghiệp, yêu nghề, đam mê, không ngừng tìm tòi, sáng tạo, tiếp thu cái mới và sẵn sàng đương đầu với những thử thách. 

Trong những năm qua, Đài Tiếng nói Việt Nam đã có những thay đổi nhằm thích ứng với kỷ nguyên số. Các kênh phát thanh đã dần đi vào hướng chuyên biệt, không ngừng cải tiến nội dung, các chương trình phát thanh ngoài việc được phát trên sóng ngắn, sóng trung và FM còn được đưa lên mạng internet, giúp người nghe có thể nghe trực tiếp hoặc nghe lại những chương trình mà mình yêu thích ở mọi lúc, mọi nơi. Các kênh phát thanh còn lập các fanpage để tận dụng mạng xã hội trong việc quảng bá, đưa các chương trình phát thanh đến với thính giả. Cách thức tiếp cận thính giả cũng đã thay đổi. Thính giả giờ đây không còn thụ động nghe đài mà chủ động tương tác, thậm chí cùng tham gia sản xuất các chương trình phát thanh.

Việc sản xuất chương trình phát thanh tại Đài Tiếng nói Việt Nam đã được số hóa. Đài Tiếng nói Việt Nam cũng đã thử nghiệm phát sóng kỹ thuật số theo chuẩn HD, DAB+ và DRM. Mỗi chuẩn có lợi thế, ưu điểm riêng nhưng cũng có những hạn chế của mình. Ví dụ như chuẩn HD có ưu điểm là phù hợp với những nước không có khả năng chuyển đổi ngay sang kỹ thuật số mà chỉ có thể chuyển đổi từng bước một, tận dụng hạ tầng công nghệ tương tự. Việc chuyển đổi một máy phát tương tự sang máy HD chỉ tốn khoảng 23 ngàn USD/máy. Hiệu suất phát sóng của công nghệ HD cao gấp 10 lần so với một máy cùng công suất của công nghệ tương tự. Tuy nhiên, số lượng kênh phát trên máy HD chỉ là 4 kênh so với DAB+ là 20 kênh. Vấn đề đặt ra là chọn chuẩn số nào: HD, DAB+, DRM hay chuẩn số nào khác nữa? Có một chuẩn số hay nhiều chuẩn số cho toàn lãnh thổ Việt Nam ?  Câu hỏi này vẫn chưa có câu trả lời nhưng có thể khẳng định xu hướng số hóa là điều tất yếu. Việc công chúng mong muốn được thỏa mãn yêu cầu thông tin của mình ở mọi lúc, mọi nơi  buộc các đài phát thanh phải đổi mới, phát triển trên cơ sở áp dụng mô hình truyền thông đa nền tảng, kết hợp hài hòa giữa truyền thống và hiện đại. Xu hướng phát thanh trên đa nền tảng sẽ giúp cho ngành phát thanh có thể tái cấu trúc theo hướng sử dụng tốt nhất các nguồn lực, đồng thời tiết kiệm được chi phí sản xuất.

Vậy báo in và phát thanh bao giờ kết thúc sứ mạng của mình? Câu trả lời là tùy thuộc vào tình hình thực tế, tâm lý công chúng của mỗi quốc gia. Nhưng có thể khẳng định rằng cho đến lúc này, trong thời đại công nghệ số và internet, báo in, phát thanh vẫn đang là phương tiện truyền thông quan trọng trong việc cung cấp thông tin, đáp ứng nhu cầu giải trí cho công chúng. Điều quan trọng nhất và cơ bản nhất là phải luôn đặt công chúng ở ưu tiên số một cho dù phát triển trên bất kỳ nền tảng hay phương thức nào. Làm được điều đó, báo in và phát thanh sẽ luôn có chỗ đứng xứng đáng trong lòng công chúng./.