Tối 4/11/2019, tại Thủ đô Bangkok, Thái Lan, khi tiếp nhận vai trò Chủ tịch ASEAN từ Thái Lan, Thủ tướng Việt Nam Nguyễn Xuân Phúc đã chính thức công bố Chủ đề “Gắn kết và Chủ động thích ứng” và một số định hướng lớn của Việt Nam trong năm Chủ tịch ASEAN 2020.
Thời điểm này, thế giới cũng như cộng đồng ASEAN đều chưa hề tính đến kịch bản đại dịch bùng phát toàn cầu. Đến khoảng cuối tháng 12/2019, những ca viêm phổi lạ bắt đầu xuất hiện tại Vũ Hán (Trung Quốc) và con số lây nhiễm, tử vong bắt đầu gia tăng không thể kiểm soát. Từ đó đến nay, đã có gần 76 triệu người mắc bệnh và hơn 1,6 triệu người tử vong vì COVID-19.
Trong bối cảnh đó, Chủ đề “Gắn kết và Chủ động thích ứng” theo đề xuất của Việt Nam đã thực sự phát huy hiệu quả, giúp ASEAN kịp thời có cách tiếp cận tổng thể, đồng bộ “cả Cộng đồng” trong ngăn ngừa và kiểm soát dịch bệnh, thích ứng và từng bước phục hồi toàn diện. ASEAN cũng tranh thủ được sự ủng hộ, hỗ trợ tích cực của các nước đối tác cho nỗ lực ứng phó với dịch bệnh.
Việt Nam đưa ra hàng loạt các đề xuất và đồng sáng kiến như Quỹ ASEAN ứng phó COVID-19, Kho dự phòng vật tư y tế khu vực ASEAN, Khung chiến lược ASEAN về các tình huống y tế công cộng khẩn cấp hay Khung phục hồi tổng thể ASEAN đều được đánh giá cao bởi tính thiết thực, góp phần quan trọng nâng cao nội lực cho ASEAN.
Không chỉ đối phó với đại dịch COVID-19, Việt Nam cùng các nước thành viên ASEAN phải tiếp nối nỗ lực xây dựng Cộng đồng, triển khai các trọng tâm ưu tiên đề ra trong năm 2020. Tuyên bố Chủ tịch cấp cao ASEAN lần thứ 37 diễn ra vào ngày 12/11 ghi lại những kết quả đạt được trong một năm qua, minh chứng cho những nỗ lực của Việt Nam nói riêng và ASEAN nói chung.
Việt Nam đã phải nỗ lực như thế nào để hoàn thành được trọng trách Chủ tịch trong 1 năm khó khăn như vậy? Trả lời câu hỏi này, Thứ trưởng Bộ Ngoại giao Nguyễn Quốc Dũng khẳng định, dịch COVID-19 xảy ra buộc Việt Nam phải thay đổi lại rất nhiều kế hoạch có sức thuyết phục đối với các nước.
“Bởi vì khi chuyển đổi hình thức họp đã có sự hoài nghi không biết liệu có làm được không trong một bối cảnh phức tạp như vậy. Hơn nữa, trong bối cảnh các nước đều đang bận tâm chống dịch bệnh và ngăn ngừa tác động của dịch COVID-19, thì liệu các công việc về xây dựng cộng đồng còn phù hợp nữa hay không? Hay là những vấn đề về hòa bình, ổn định có còn thích hợp để bàn thảo lúc này không khi người dân vẫn tiếp tục nhiễm bệnh hoặc tử vong. Đó là những thách thức đặt ra cho Việt Nam nhưng cuối cùng chúng ta đã thuyết phục được các bạn bằng những hành động cụ thể”, Thứ trưởng Nguyễn Quốc Dũng nêu khó khăn của năm ASEAN 2020.
Tuy nhiên, thực tế cho thấy, từ những cuộc họp, những diễn biến đầu tiên, Việt Nam đã chứng tỏ rằng mọi việc đều có thể thực hiện được, kể cả những vấn đề "không tưởng" như những ký kết hay những vấn đề cần phải có sự trao đổi, thỏa thuận trực tiếp giữa các nước...
“Tưởng là rất khó nhưng cuối cùng chúng ta vẫn làm được. Việc này không chỉ nhờ những nỗ lực mà còn đòi hỏi sự sáng tạo rất lớn”, Thứ trưởng Nguyễn Quốc Dũng nói.
Nhận thức rõ Biển Đông là một trong những thách thức chính đối với Cộng đồng ASEAN đến năm 2025, trong cả hai Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 36 và lần thứ 37 do Việt Nam chủ trì, vấn đề Biển Đông đều nhận được đồng thuận từ các lãnh đạo ASEAN khi cho rằng, cơ sở pháp lý duy nhất và nhất quán để giải quyết các vấn đề của Biển Đông là Công ước của Liên Hợp Quốc về Luật Biển năm 1982 (UNCLOS 1982). Tất cả các nước đã nhất trí thúc đẩy nhanh tiến trình đàm phán và ban hành Bộ Quy tắc ứng xử của các bên ở Biển Đông (COC), văn bản điều hành tất cả những xử sự trên biển giữa các bên liên quan vì một khu vực Biển Đông hòa bình, ổn định và thịnh vượng.
Quan trọng hơn, ASEAN luôn nhấn mạnh vai trò trung tâm của mình trong bối cảnh cạnh tranh giữa các cường quốc ngày càng gay gắt. Thứ trưởng Ngoại giao Việt Nam Nguyễn Quốc Dũng cho biết: “ASEAN luôn có lập trường riêng của mình trong các vấn đề quốc tế và khu vực, trong đó có vấn đề Biển Đông. Đấy chính là cách để ASEAN giữ vững vai trò trung tâm của mình ở khu vực”.
Tại phiên khai mạc Hội nghị cấp cao ASEAN lần thứ 37, Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc nhấn mạnh, ASEAN đã thể hiện nhất quán lập trường nguyên tắc và cam kết mạnh mẽ xây dựng Biển Đông, nơi có tuyến hàng hải huyết mạch của khu vực và toàn cầu, trở thành vùng biển hòa bình và ổn định, an ninh và an toàn cho tự do lưu chuyển hàng hóa, nơi mà khác biệt, tranh chấp được giải quyết bằng các biện pháp hòa bình, nơi pháp luật được tôn trọng, tuân thủ và các giá trị chung được khẳng định.
Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc cũng đã đề cao ý nghĩa của Công ước Liên Hợp Quốc về Luật Biển (UNCLOS) 1982, là khuôn khổ cho mọi hoạt động trên biển và bày tỏ hy vọng sớm hoàn thành Bộ Quy tắc Ứng xử trên Biển Đông (COC) hiệu lực, hiệu quả, phù hợp với luật pháp quốc tế.
Quan điểm của Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc đã nhận được sự ủng hộ của các nhà lãnh đạo các nước đối tác của ASEAN. Các bên liên quan đã nhất trí ủng hộ lập trường nguyên tắc của ASEAN về đề cao thượng tôn pháp luật, tăng cường đối thoại, xây dựng lòng tin, kiềm chế, không có hành động làm phức tạp tình hình, giải quyết hòa bình các tranh chấp, khác biệt trên cơ sở luật pháp quốc tế và UNCLOS 1982.
Về COC, Thứ trưởng Ngoại giao Nguyễn Quốc Dũng cho biết, quyết tâm của các nước ASEAN và Trung Quốc đều rất mạnh, theo đó, tất cả đều mong muốn sớm có được một Bộ quy tắc ứng xử để điều tiết, bảo đảm có quy định để tiến hành chi phối các hành vi của các nước ở khu vực Biển Đông. Tuy nhiên, các nước đều mong muốn nội dung thảo luận này phải được thực hiện thông qua gặp trực tiếp.
Một trong những dấu ấn Chủ tịch ASEAN của năm 2020 chính là thúc đẩy liên kết kinh tế, tự do thương mại đa phương, trong đó có Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực (RCEP) được ký kết giữa 10 nước thành viên ASEAN cùng Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Australia và New Zealand trong khuôn khổ hội nghị cấp cao ASEAN lần thứ 37 sau nhiều năm đàm phán khó khăn. Bất chấp những tác động của đại dịch song Việt Nam và các nước thành viên vẫn quyết tâm và thực hiện được mục tiêu ký kết Hiệp định trong năm nay.
Truyền thông quốc tế đã không “tiếc lời” ca ngợi RCEP là một trong những kết quả được mong chờ nhất tại Hội nghị cấp cao ASEAN. RCEP không chỉ được kỳ vọng sẽ giúp các quốc gia ASEAN phục hồi kinh tế vào năm tới mà có thể trở thành nền kinh tế lớn thứ tư thế giới vào cuối thập kỷ này.
Sau 8 năm đàm phán, sáng 15/11/2020, Bộ trưởng Bộ Công Thương Trần Tuấn Anh được sự ủy quyền của Thủ tướng Chính phủ đã đặt bút ký Hiệp định RCEP cùng Bộ trưởng Kinh tế của 15 quốc gia tại các điểm cầu trực tuyến.
RCEP được kỳ vọng sẽ tạo nên một thị trường thương mại tự do lớn nhất từ trước đến nay. Trong bối cảnh đại dịch COVID-19 làm gián đoạn chuỗi cung ứng toàn cầu và khu vực, gây ảnh hưởng đến nền kinh tế toàn cầu cùng với xu hướng bảo hộ mậu dịch đang nổi lên, việc ký kết RCEP đánh dấu mốc quan trọng trong tiến trình hội nhập kinh tế của Việt Nam và tất cả các nước tham gia đàm phán Hiệp định.
“Hiệp định RCEP, khi được 15 thành viên thực thi, sẽ tạo nên một thị trường lớn với quy mô 2,2 tỉ người tiêu dùng, chiếm khoảng 30% dân số thế giới, với GDP khoảng 27.000 tỷ USD, chiếm khoảng 30% GDP toàn cầu và sẽ trở thành khu vực thương mại tự do lớn nhất trên thế giới”, Bộ trưởng Trần Tuấn Anh cho biết.
Ý nghĩa quan trọng nhất là việc kết thúc đàm phán và ký kết Hiệp định RCEP sẽ góp phần đề cao vai trò trung tâm của ASEAN trong quá trình định hình cấu trúc khu vực do RCEP là liên kết kinh tế khu vực có quy mô lớn nhất mà ASEAN đóng vai trò dẫn dắt cho đến nay.
Hiệp định RCEP là sáng kiến đầu tiên do ASEAN đề xuất và được các nước đối tác ủng hộ. Kế thừa kết quả từ những năm trước, Việt Nam trên cương vị Chủ tịch ASEAN 2020 đã cùng các nước thành viên thuyết phục những nước đối tác để đạt đồng thuận chung.
Hội nghị cấp cao ASEAN 37 bế mạc, với hơn 80 văn kiện được thông qua và ký kết vượt qua mọi “rào cản không gian và thời gian”. Đây là số lượng văn kiện được thông qua cao nhất trong các kỳ họp ASEAN.
Phát biểu tại lễ bế mạc, Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Xuân Phúc khẳng định, lãnh đạo các nước ASEAN đã trao đổi, thống nhất nhiều biện pháp quyết liệt, thiết thực, đẩy mạnh hợp tác ứng phó, vượt qua các thách thức mà ASEAN phải đối mặt, trong đó có dịch bệnh COVID-19, giữ vững đà hợp tác và đưa ra những định hướng lớn cho cộng đồng ASEAN phát triển ngày càng vững mạnh, thực sự trở thành hạt nhân của khu vực với người dân luôn ở vị trí trung tâm.
“Năm 2020 thực sự là một năm đầy thử thách với khối lượng công việc khổng lồ trong bối cảnh đại dịch COVID-19 diễn biến phức tạp. Sau hơn 5 thập kỷ hình thành và phát triển, ASEAN tiếp tục khẳng định sức mạnh của tình đoàn kết, năng lực tự cường và khả năng thích ứng linh hoạt với các thách thức”, Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc nhấn mạnh.
Lãnh đạo các nước ASEAN đã thông qua: Báo cáo đánh giá giữa kỳ các kế hoạch tổng thể thực hiện Tầm nhìn cộng đồng ASEAN 2025; nhất trí về sự cần thiết tiến hành rà soát triển khai Hiến chương ASEAN; khẳng định nỗ lực phát huy tích cực vai trò của ASEAN thúc đẩy hợp tác tiểu vùng gắn với tiến trình phát triển của ASEAN để mọi người dân, mọi vùng miền có được cơ hội đóng góp cho cộng đồng.
Hội nghị cũng đã thông qua Tuyên bố Hà Nội về Tầm nhìn cộng đồng ASEAN sau 2025 với kỳ vọng xây dựng nền tảng vững chắc cho con đường phát triển phía trước của cộng đồng ASEAN, hướng tới một cộng đồng ASEAN giàu bản sắc.
ASEAN tự tin vững bước vào thập niên thứ sáu, một chặng đường dài không ít thách thức nhưng cũng đầy hứa hẹn đang dần mở ra./.
