Nhiều "sạn" trong bộ kỳ thư về trang phục cung đình

Tập sách "Đại lễ phục Việt Nam thời Nguyễn 1802 - 1945" của nhà nghiên cứu Trần Đình Sơn gây xôn xao dư luận những ngày qua, nhưng bên cạnh giá trị của tập sách vẫn còn có những điều chưa thật chính xác.

Một phần nội dung quan trọng của cuốn sách là 54 bức vẽ màu khai thác từ bộ tranh Grande tenue de la Cour d’Annam (Đại lễ phục của triều đình An Nam) do họa sĩ Nguyễn Văn Nhân thực hiện năm 1902. Có thể nói đây là bộ tranh quý, có giá trị nghiên cứu không chỉ trong lĩnh vực phục trang.

Tuy nhiên, sau khi đối sánh bộ tranh này với tư liệu nghiên cứu tương quan, chúng tôi nhận thấy bộ tranh có nhiều hình vẽ không chuẩn xác, khiến chúng tôi ngờ rằng một số bức tranh được vẽ theo trí tưởng tượng, cần thận trọng khi dẫn dụng.

Dạng trang phục đáng chú ý nhất trong bộ tranh này là trang phục cổn miện của hoàng đế và vương công sử dụng trong lễ tế Nam Giao. Trong tranh, vua và các vị vương công triều Nguyễn đều đội mũ miện có 4 ngù đỏ rủ xuống từ 4 góc mũ, tương tự lối trang sức trên tượng Diêm vương, Ngọc hoàng thờ trong các chùa Bắc bộ. Kết hợp với mũ miện 4 ngù là áo bào giao lĩnh cổ trắng, thêu các họa tiết rồng mây sóng nước. Đặc biệt trên áo cổn của hoàng thân có thể nhận ra một hình búa ở trên vai, dưới là hình chiếc bát, tiếp theo là hình gà trống ở ống tay áo.

Theo quy chế được ghi lại trong Hội điển triều Nguyễn, mũ miện dành cho hoàng đế gồm 12 tua ngọc; mũ dành cho vương công bồi tự gồm 9 tua ngọc. Các tua ngọc này đều rủ từ miện bản xuống trước mặt. Kết hợp với mũ miện là cổn phục màu xanh đen, trong đó cổn phục của hoàng đế gồm 12 hoa văn (áo cổn thêu 6 hoa văn, xiêm thêu 6 hoa văn), cổn phục của vương công gồm 9 hoa văn (áo cổn thêu 5 hoa văn, trong đó hoa văn lửa, chim trĩ, cốc tế mỗi hoa văn thêu 3 hình ở hai ống tay áo; xiêm thêu 4 hoa văn). Ngoài 12 hoa văn được gọi là thập nhị chương này ra, trên cổn phục không có họa tiết rồng mây sóng nước, cổ đồ bát bảo như áo bào triều phục.

Chân áo bào triều phục của các quan qua tranh Nguyễn Văn Nhân (cột trái) so sánh với chân áo hiện vật (cột phải)

Như vậy, rõ ràng hình vẽ áo cổn mũ miện của Nguyễn Văn Nhân không chính xác. Điều này chúng tôi đã có dịp nêu trong cuốn sách "Ngàn năm áo mũ", trang 305. Cần lưu ý thêm, hoa văn búa không có trên áo cổn, chỉ xuất hiện ở xiêm; hoa văn chim trĩ trong tranh bị vẽ thành hình gà trống, còn hoa văn cốc tế thay vì có hình khỉ nằm trong cốc thì Nguyễn Văn Nhân lại vẽ hình ngọn lửa trên miệng bát. Đây chính là những lỗi lớn khiến chúng tôi cho rằng, dạng thức cổn miện thể hiện qua bộ tranh niên đại 1902 này chỉ là họa phẩm vẽ theo trí tưởng tượng.

Ngoài dạng thức cổn miện, chúng tôi còn nhận thấy một số kiểu trang phục khác cũng không được vẽ chuẩn xác, như cột thủy nằm dưới thủy ba ở chân áo bào. Loại cột thủy này chỉ xuất hiện trên trang phục của hoàng tộc, không có ở bào phục của bá quan, nhưng trong tranh của Nguyễn Văn Nhân thì cơ hồ áo bào nào cũng có chi tiết này.

Ống tay áo lót trong thường được vẽ quá dài, dôi ra ngoài áo bào triều phục là điều vô lý, chỉ có trong trang phục hý kịch của Trung Quốc; hoa bào trong tranh chỉ được vẽ những họa tiết hoa ổ lớn, thiếu những hoa văn cổ đồ, bát bảo nhỏ thêu xen kẽ xung quanh...

Hội điển cho biết quy chế năm 1845 quy định, các quan từ tam phẩm trở lên mặc mãng bào (áo bào thêu hình tứ linh: long, lân, quy, phượng), tứ phẩm mặc giao bào (áo bào thêu hình giao long ổ tròn), ngũ phẩm, lục phẩm mặc bổ phục cổ tròn (áo bào cổ tròn, giữa ngực đính bổ tử, tức vuông vải thêu hình chim muông hoa lá)... Song trong tranh của Nguyễn Văn Nhân, quan chính tứ phẩm vẫn mặc mãng bào thay vì mặc giao bào, quan ngũ phẩm mặc hoa bào thay vì mặc bổ phục, quan lục phẩm mặc bổ phục cổ tròn nhưng lại vẽ thiếu bổ tử. Ngoài ra, mũ hổ đầu chỉ áp dụng cho các quan tam phẩm trở lên, quan tứ phẩm đội mũ xuân thu. Tranh của Nguyễn Văn Nhân cho thấy quan tứ phẩm vẫn đội mũ hổ đầu.

Ngoài ra, Nguyễn Văn Nhân vẽ quan võ tứ phẩm dùng hình sư tử thay vì hình hổ, võ ngũ phẩm dùng hình hổ thay vì hình báo, còn lại từ lục phẩm đến cửu phẩm về cơ bản áo mũ giống hệt nhau, ngay bổ tử cũng không phân biệt được các hình gấu, hải mã, tê ngưu. Những con vật này đều được vẽ như hình con báo. Hình vẽ quan văn từ thất phẩm đến cửu phẩm cũng tương tự vậy./.