Bộ nhạc cụ truyền thống, báu vật của người Dao Khâu ở Sìn Hồ

Mỗi dòng họ người Dao Khâu ở huyện vùng cao Sìn Hồ, tỉnh Lai Châu thường có một bộ nhạc cụ truyền thống để khi trong bản có việc cưới, hay việc tang đều sử dụng đến. Có lẽ vì thế mà bộ nhạc cụ này được đồng bào gìn giữ nâng niu như báu vật của thôn bản.

Bộ nhạc cụ truyền thống của người Dao Khâu ở Sìn Hồ thường gồm: Kèn, trống, chiêng, thanh la, trong đó kèn là nhạc cụ chính. Người trong đội nhạc cụ của dòng họ gồm 4 người, phải là những người  có khả năng cảm thụ nhạc,  mỗi người đảm nhiệm một loại nhạc cụ.

Trong bộ nhạc cụ của người Dao khâu, kèn là nhạc cụ khó học nhất. Để có tiếng kèn trong trẻo vang xa thì người thợ làm kèn phải tỉ mẩn và lựa thân kèn bằng gỗ nghiến hoặc gỗ lim, trên bé dưới to, có độ dài khoảng 30 cm, bên trong đục rỗng, bên ngoài được chia làm bảy đốt, mỗi đốt dùi một lỗ tương ứng với các nốt nhạc (đồ, rê, mi, pha, son, la, si).

Người thợ làm kèn sẽ cẩn thận bố trí nhạc có âm thanh cao nhất ở đằng sau. Trên đầu kèn có đặt một cái đĩa nhỏ làm bằng đồng, trên cùng là cái dăm kèn làm bằng tổ kén của một loài sâu bám trên cây ổi, người ta cắt về mài dũa đến độ mỏng thích hợp, thổi kêu thành tiếng, có độ dài 2,5-3cm. Dưới cùng là cái loa kèn bằng kim loại mỏng, thường là đồng thau.

Theo ông Tẩn A Sếnh ở bản Hoàng Hồ, xã Phăng Xô Lin, huyện Sìn Hồ, tỉnh Lai Châu: Khi làm “Phàn tị công- kèn đực” thì cái loa bé hơn, đường kính mép là 10cm. Nếu làm “Phàn tị nhẫy- kèn cái” thì đường kính mép là 16 cm. Tùy theo độ rỗng của thân kèn tạo nên tiếng trầm hay bổng. Khi trong bản có lễ cưới thì từ xa người ta có thể phân biệt được ngay là phàn tị công hay phàn thị nhẫy.

“Trong âm nhạc truyền thống của người Dao chúng tôi thì có 3 bài kèn nhưng để học được các bài kèn này, người học phải học trong vòng 4 đến 5 năm. Tôi thì thích tiếng âm thanh của phàn tị công hơn vì thanh bổng, vang xa hơn, phàn tị nhẫy thanh trầm, ít bay xa. Ngày nay thì phàn tị nhẩy ít người dùng vì cái loa to, cồng kềnh, khó mang đi xa được.”, ông Tẩn A Sếnh cho biết thêm.

Chiếc trống của người Dao Khâu có tang được làm từ gỗ “tạ cùng đéng”, một loại gỗ lúc còn tươi thì mềm, dễ đục đẽo, khi khô thì rất nhẹ. Đường kính ngoài của tang trống hai đầu 30 cm, giữa 35cm. Chiều cao của trống từ 12-16 cm, phù hợp với một tay xách của người. Mặt trống được bưng bằng da của con sơn dương. Ngày nay người ta có thể dùng da con dê hoặc da con lợn già, cũng có khi dùng da con bê non rồi căng lên miệng trống và được gắn với tang trống bằng 40 đến 50 cái nêm ở xung quanh rồi căng hai mặt trống. Người đánh dùng dùi làm bằng gỗ, đuôi dùi được buộc vải đỏ để trang trí.

Chiêng của người Dao Khâu hay còn gọi là não bạt rất đặc biệt. Nhạc cụ này được gò bằng đồng thau nguyên chất, có đường dính 25-30cm, mặt phẳng, không có núm ở giữa như cồng chiêng của Tây Nguyên hay của người Mường. Quai xách bằng vải đỏ, có tua để thêm phần trang trí. Người chơi chiêng dùng dùi được làm bằng gỗ mềm để chơi loại nhạc cụ này.

Bộ thanh la, tiếng Dao khâu gọi là “shào châyz”, là nhạc cụ nhỏ hơn nhiều so với chiêng. Thanh la gồm hai bộ phận giống nhau, phần lồi lên to gần bằng cái bát ăn cơm. Chính giữa có một cái lỗ nhỏ để sâu dây buộc màu đỏ xỏ vào cái lỗ thắt nút bên trong và bên ngoài để người chơi cầm đánh hai mặt phẳng của thanh la vào nhau tạo nên âm thanh.

Khi các gia đình trong bản có việc cưới hay việc tang, đội nhạc sẽ được mời đến chơi những bài phù hợp với nghi lễ để động viên, chia vui hoặc chia buồn cùng gia chủ. Nếu người quá cố là thầy cúng đã được phong sắc bảy đèn trở lên thì trong lễ tang có dùng cả kèn. Bộ nhạc cụ còn được dùng trong lễ cấp sắc (quá tang), lễ cúng Bàn Vương (chấu đàng), lễ bái niên trong ngày tết hoặc lễ hội, đội nhạc sẽ chơi những bài nhạc nhằm thay lời nguyện ước, thành kính của dân làng đến các vị thần linh.

Anh Tẩn A Xoang, dân tộc Dao khâu ở Sìn Hồ cho biết thêm về việc sử dụng bộ nhạc cụ truyền thống trong đám cưới của dân tộc mình: “Điệu thổi kèn, cách đánh trống chiêng trong lễ cưới của người Dao Khâu chúng tôi hoàn toàn khác với các lễ khác. Người đánh trống phải đánh theo điệu kèn; thanh la, chiêng phải theo trống, hòa nhịp với nhau thì mới thành một bài được. Mỗi loại nhạc cụ của người Dao Khâu cứ đi phục vụ trong một đám cưới đều được buộc thêm một miếng vải đỏ không những để trang trí mà  còn thể hiện sự  may mắn, chúc phúc cho đôi vợ chồng trẻ.”

Đối với người Dao Khâu ở Sìn Hồ, một lễ cưới có nổi kèn trống mang lại vinh dự tiếng thơm cho gia đình và niềm hạnh phúc cho đôi vợ chồng mới cưới. Nhạc cụ được dùng trong đám tang, hay các nghi lễ khác nhau của bản cũng chứa đựng những ý nghĩa rất riêng. Chính vì thế, bộ nhạc cụ truyền thống được đồng bào  gìn giữ như những báu vật của dòng họ, thôn, bản./.