Ai đặt tên “vườn hoa Ba Đình”?
Người Hà Nội gọi ông với cái tên trìu mến: Ông Đốc Lai. Không chỉ là một bác sĩ nhân đức luôn giúp đỡ dân nghèo, ông còn là người yêu nước và là người đã đặt tên cho hầu hết con phố Hà Nội từ trước Cách mạng Tháng 8.
Trong cuốn hồi ký “Những năm tháng không thể nào quên”, Đại tướng Võ Nguyên Giáp viết: “Mồng 2 tháng 9 năm 1945, Hà Nội tưng bừng màu đỏ. Một vùng trời bát ngát cờ, đèn và hoa. Cờ bay đỏ những mái nhà, những rặng cây, đỏ những mặt hồ… Những dòng người đủ mọi màu sắc, từ khắp các ngả tuôn về vườn hoa Ba Đình… Nắng rất đẹp trên quảng trường Ba Đình từ giờ phút này đã đi vào lịch sử”
Ba Đình - tên một pháo đài nổi tiếng của nghĩa quân Đinh Công Tráng, Phạm Bành và Trần Xuân Soạn chống lại quân xâm lược Pháp (18/12/1886 - 20/1/1887) ở vùng đất Thanh Hóa, đã trở thành biểu tượng của một Hà Nội mới - Thủ đô nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.
Lịch sử đã chọn ông
Đã hơn 35 năm kể từ ngày ông về với tổ tiên, nhưng những người sống trên phố Tức Mạc, quận Hoàn Kiếm đều nhắc tới ông với một sự biết ơn thành kính và gọi ông với cái tên trìu mến: Ông Đốc Lai. Họ luôn nhớ tới ông, không chỉ là một bác sĩ nhân đức luôn rộng vòng tay giúp đỡ dân nghèo; ông còn là người yêu nước và là người đã đặt tên cho hầu hết con phố Hà Nội từ trước Cách mạng Tháng 8.
Gia tộc vốn có nghề khảm trai, lập nghiệp ở đất kinh kỳ, nhưng Trần Văn Lai lại được cha mẹ cho học nghề Y để làm Đốc tờ (bác sĩ -PV), cái nghề rất được trọng vọng trong xã hội.
Mang trong mình tư tưởng chống Pháp, nên dù là một bác sĩ tài năng ở nhà thương Phủ Doãn (nay là Bệnh viện Việt Đức), ông đã bị thực dân Pháp đày lên nhà tù Sơn La. Nhà văn Hoàng Công Khanh, người đã từng bị tù ở Sơn La nhớ lại: “Ông Trần Văn Lai là nhà trí thức nên chúng giam ở khu riêng. Ra tù, về ngôi nhà cũ ở ngõ Tân Hưng, anh ấy lại mẫn cán, tận tâm với nghề ở nhà thương Phủ Doãn”.
 |
|
Vườn hoa Ba Đình trước ngày 2/9/1945 |
Ngày 9/3/1945, khi Nhật đảo chính Pháp, thành lập chính phủ do ông Trần Trọng Kim làm Thủ tướng, bác sĩ Trần Văn Lai được mời ra giữ chức Đốc lý Hà Nội. Và ngày 20/7/1945, ông chính thức nhậm chức.
Chỉ trong 1 tháng giữ chức thị trưởng Hà Nội, ông đã quyết định làm một việc “động trời”, đó là cho kéo đổ tất cả các pho tượng mà thực dân Pháp dựng ở các vườn hoa: Tượng “mụ đầm xòe” ở Vườn hoa Cửa Nam; tượng “sĩ nông công thương” ở vườn hoa Canh Nông (nay là vườn hoa Lê-nin); tượng toàn quyền Paul Bert ở khu vực Bờ Hồ (nay là vườn hoa Lý Thái Tổ).
Về bức tượng Paul Bert, trong cuốn sách “Nhớ một thuở”, nhà văn Nguyễn Công Hoan kể lại: “Sau ngày phát xít Nhật hất cẳng Pháp ở Đông Dương 9/3/1945, người Việt Nam được cử làm Đốc lý Hà Nội, bác sĩ Trần Văn Lai tổ chức hạ cái tượng quốc sỉ ấy. Trong những người đi xem có một ông già là Mỹ Ký. Thuở bé, hôm dựng tượng Paul Bert, ông Mỹ Ký có đi xem. Hôm nay hạ tượng, ông lại đi xem. Ông sướng quá ôm mặt khóc nức nở”. Điều ấy cho thấy, việc làm của Đốc lý Trần Văn Lai được lòng người dân như thế nào.
Cùng với đó, ông tiến hành đổi một loạt tên “phố Tây” thành “phố Ta”. Đại lộ Boulevard Carnot được đổi lại thành Phan Đình Phùng, Boulevard Gambetta được đổi thành Trần Hưng Đạo, Henri D’ Orleans thành Phùng Hưng, F.Ganier thành Đinh Tiên Hoàng. Các con phố trong khu phố cổ, tên tuổi gắn liền với các làng nghề đất kinh kỳ, đều được ông trả lại tên cũ. Những Rue de Lasoire, Rue Paul Bert, Rue des Cantomas đều trở lại thành Hàng Đào, Hàng Khay, Hàng Ngang một thuở. Và cả những vườn hoa cũng được đổi tên mang tinh thần tự tôn dân tộc như: Vườn hoa trước phủ khâm sai (nay là Nhà khách Chính phủ số 12 phố Ngô Quyền), dân quen gọi là “vườn hoa con cóc”, ông đặt là Diên Hồng; vườn hoa Paul Bert được đổi là vườn hoa Chí Linh.
 |
| Bác sỹ Trần Văn Lai |
Đặc biệt, điểm tròn rất rộng trước cửa phủ toàn quyền (nay là Phủ Chủ tịch) ra đến đường Điện Biên Phủ bây giờ được ông đặt tên là Vườn hoa Ba Đình, để kỷ niệm trận Ba Đình lịch sử. Và rồi, sự kiện vĩ đại của dân tộc đã diễn ra tại Quảng trường này, chiều ngày 2/9/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn độc lập, khai sinh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.
Về việc làm của ông, giới sử học cho rằng: Ông đã được lịch sử chọn để thực hiện sứ mệnh thiêng liêng đó. Ở thời điểm ấy, có nhiều nhân sỹ yêu nước tham gia phong trào Việt Minh. Còn ở Hà Nội, ông nổi bật lên là người có uy tín trong xã hội, được lòng dân, chính vì vậy Chính phủ Trần Trọng Kim đã mời ông ra làm Đốc lý Hà Nội. Lòng yêu nước, tinh thần dân tộc là ngọn lửa luôn bừng cháy trong ông và khi thời cơ đến, cùng với cao trào Cách mạng do Đảng ta lãnh đạo, thì ngọn lửa ấy đã bùng lên mãnh liệt, góp phần thiêu cháy hết những tàn tích của chế độ thực dân Pháp, trả lại những vẻ đẹp, giá trị lịch sử, văn hóa cho Hà Nội ngàn năm văn hiến, có giá trị giáo dục cho thế hệ mai sau.
Đứng đầu danh sách kiến nghị đòi hòa bình
Mùa đông năm 1946, toàn quốc kháng chiến. Sau cuộc chiến đấu 60 ngày đêm bảo vệ Liên khu I, bộ đội ta rút khỏi Thủ đô. Hà Nội bị tạm chiếm. Không tản cư về vùng kháng chiến, Bác sĩ Trần Văn Lai kiên quyết từ chối mọi lời mời ra cộng tác của chính quyền thực dân Pháp, tỏ rõ quan điểm một lòng ủng hộ Chính phủ Hồ Chí Minh, tiếp tục có những hành động ủng hộ kháng chiến. Con trai ông là Trần Mạnh Chu được ông cho theo kháng chiến, lên Việt Bắc tiếp tục học, rồi làm bác sĩ ở chiến khu, trở thành Đội trưởng Đội quân y được thành lập 1/9/1950, tiền thân của Viện quân y 105 bây giờ.
Thời điểm đầu năm 1954, khi ta mở chiến dịch Điện Biên Phủ, Thành ủy Hà Nội chủ trương vận động trí thức tiêu biểu ký tên vào bản kiến nghị đòi hòa bình, nhằm tạo lên làn sóng đấu tranh công khai, gây áp lực trên mặt trận ngoại giao. Khi đó, Bác sĩ Trần Văn Lai đã góp ý về nội dung bản kiến nghị và là người đầu tiên đặt bút ký tên. Tên ông đứng hàng đầu trong danh sách các nhân sĩ, trí thức kiến nghị. Bản kiến nghị đã được luật sư Nguyễn Mạnh Hà ở Pháp gửi cho báo Le Monde và L’ Humanité tại Paris dưới nhan đề “Les Notabiliter” (Những nhân sĩ Hà Nội). Hai tờ báo lớn của nước Pháp đăng bản kiến nghị này, tạo được tiếng vang lớn trong xã hội Pháp, thúc đẩy dư luận Pháp đòi Chính phủ chấm dứt chiến tranh xâm lược Việt Nam.
Tháng 10/1954, Hà Nội được giải phóng. Với uy tín, nỗ lực cá nhân và công lao với cách mạng, ông là một trong bốn nhân sĩ Hà Nội được Bác Hồ tặng chiếc radio sau ngày Bác và Chính phủ về Thủ đô. Khi được mời ra làm việc, ông nói rằng: “Tôi “trùm chăn” với Tây, không “trùm chăn” với ta”. Ông được cử làm Thứ trưởng Bộ Thương binh - Xã hội (thời đó, cụ Vũ Đình Tụng là Bộ trưởng), rồi làm Phó Chủ tịch ủy ban hành chính thành phố Hà Nội.
Dù ở cương vị nào, ông vẫn giữ nếp nhà thanh đạm. Ông thường nói với người thân: Nhà mình ở thế này
 |
| Ngôi nhà số 24 ngõ Tức Mạc của bác sĩ Trần Văn Lai |
Trong ngôi nhà mà bác sĩ Trần Văn Lai để lại, tiến sỹ Dương Lan Hải, vợ cố bác sĩ Trần Mạnh Chu - con dâu ông Trần Văn Lai chia sẻ: Hà Nội ngày hôm nay đang vươn lên những tầm cao mới, xứng đáng là trung tâm kinh tế, chính trị, văn hóa của cả nước. Thành phố bây giờ được mở rộng không gian lớn hơn nhiều ngày trước, có nhiều đường phố mới. Và đặc biệt có nhiều công trình mới đẹp, hoành tráng được khánh thành để chào mừng Đại lễ kỷ niệm 1.000 năm Thăng Long - Hà Nội. “Bố tôi nơi chín suối, chắc hẳn rất vui mừng trước sự đổi thay của Thủ đô ngày hôm nay…” - bà Dương Lan Hải xúc động nói.
Với chúng tôi, những kẻ hậu sinh, giật mình thấy rằng sự hiểu biết của mình với lịch sử Thủ đô còn ít quá. Một thời Thăng Long - Hà Nội hào hùng còn tươi nguyên. Đã có biết bao người con của Thủ đô âm thầm lao động, hết lòng cống hiến cho Thủ đô, cho đất nước như bác sĩ Trần Văn Lai mà không đòi hỏi bất cứ sự đãi ngộ nào.
Hy vọng rằng, một ngày nào đó ở Thủ đô Hà Nội có một đường phố mang tên bác sĩ Trần Văn Lai, Thị trưởng người Việt đầu tiên của Hà Nội./.