Kỳ 3: Làm gì để thực sự có thị trường xăng dầu?!

Kỳ 1: Độc quyền xăng dầu- hệ quả của cơ chế bất cập / Kỳ 2: Độc quyền doanh nghiệp- vấn đề vẫn ở cơ chế!

Để có một thị trường xăng dầu theo đúng nghĩa, tức là tuân thủ theo quy luật giá cả cạnh tranh, tăng - giảm đồng hành với giá xăng dầu trên thị trường thế giới, đòi hỏi bên cạnh việc xây dựng một khung pháp lý đủ mạnh, thì vấn đề cốt lõi vẫn phải là chuyển đổi tư duy từ chính những cơ chế quản lý, điều hành kinh doanh xăng dầu hiện nay. Và giải pháp nào tháo gỡ những lúng túng trong quản lý điều hành kinh doanh xăng dầu hiện nay?

Xác định việc đưa mặt hàng xăng dầu theo cơ chế thị trường là một tất yếu để đảm bảo an ninh năng lượng, chống bù giá kéo dài gây thất thoát ngân sách, vì thế, lộ trình thị trường hóa mặt hàng xăng, dầu cũng đã được tính đến từ năm 2003.

Có 3 dấu ấn quan trọng trong quản lý điều hành thị trường xăng dầu: Thứ nhất là việc ban hành Quyết định số 187 (ngày 15/9/2003) về Quy chế quản lý kinh doanh xăng dầu, cho phép DN được điều chỉnh giá bán trong phạm vi 5% đối với dầu, 10% đối với xăng - trong khung giá định hướng do nhà nước xác định. Thứ 2 là việc ban hành Nghị định số 55 (ngày 06/4/2007) thay thế QĐ 187, bước đầu đưa mặt hàng xăng theo giá thị trường. Và, thứ 3 là Quyết định 79 (16/9/2008) về cơ chế quản lý điều hành giá xăng dầu theo cơ chế giá thị trường. Tuy nhiên, cả 3 văn bản quan trọng này đều không được thực hiện.

Ông Trần Văn Hiếu - Thứ trưởng BTC trong một cuộc họp báo về điều hành xăng dầu mới đây (14/7/2009) đã thừa nhận: “Chúng ta nói kinh doanh xăng dầu theo cơ chế thị trường, nhưng tôi đồng thuận với rất nhiều quan điểm là chúng ta chưa thực sự theo cơ chế thị trường trong điều hành kinh doanh xăng dầu thời gian vừa rồi....”

Để đảm bảo kinh doanh xăng dầu theo cơ chế thị trường có sự quản lý của nhà nước, ông Nguyễn Tiến Thỏa - Cục trưởng Cục quản lý giá – Bộ Tài chính, Tổ trưởng Tổ giám sát Liên Bộ Tài chính- Công thương về giá xăng dầu cho biết: thời gian tới sẽ tiếp tục đổi mới cơ chế quản lý, điều hành giá xăng dầu - mà cụ thể là việc ban hành Nghị định sửa đổi Nghị định 55 với mục tiêu: tạo điều kiện cho doanh nghiệp thực hiện quyền tự chủ về giá, cạnh tranh trong sản xuất kinh doanh về giá, tự chịu trách nhiệm về kết quả hoạt động sản xuất kinh doanh của mình, đồng thời, đảm bảo vai trò quản lý nhà nước về giá hướng vào việc khắc phục tình trạng độc quyền, cạnh tranh không lành mạnh về giá, bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng, nâng cao hiệu quả của nền sản xuất xã hội, bình ổn giá, ngăn ngừa tác động tự phát của giá thế giới vào hệ thống giá trong nước, đẩy giá trong nước tăng quá cao hoặc giảm quá thấp bất hợp lý.

Để làm được điều này, 3 nguyên tắc điều hành được thiết lập. Đó là: Nhất quán điều hành giá theo cơ chế thị trường có sự quản lý của nhà nước. Nhà nước can thiệp vào thị trường chủ yếu bằng môi trường pháp lý; Doanh nghiệp kinh doanh xăng dầu được quyền quy định giá bán trên cơ sở các nguyên tắc, phương pháp tính giá, cơ chế kiểm soát giá và các biện pháp bình ổn giá do nhà nước quy định…; Nhà nước hình thành Quỹ bình ổn giá xăng dầu để phục vụ mục tiêu bình ổn giá khi giá thị trường thế giới tăng làm cho giá vốn trong nước tăng đột biến. Qũy bình ổn giá xăng dầu là một khoản trích bằng tiền cụ thể và được xác định là một khoản mục chi phí trong cơ cấu giá thành để hình thành giá bán tính đúng, tính đủ của giá bán lẻ xăng dầu…

Tuy nhiên, một số doanh nghiệp đầu mối nhập khẩu xăng dầu cho rằng, với tỷ lệ thị phần chi phối thị trường khác nhau thì việc quy định như vậy vẫn còn khá cứng nhắc. Đó là chưa kể đến việc thu nộp một mức chung vào quỹ bình ổn giá đối với các doanh nghiệp cũng chưa phù hợp.

Ông Vũ Đình Ánh - Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu thị trường giá cả - Bộ Tài chính phân tích: vấn đề mà Bộ công thương đưa ra vẫn dựa trên 3 lý do: thứ nhất là có điều kiện để cho doanh nghiệp tự quyết, thứ 2 là nếu mức giá tự quyết quá lớn thì phải xin phép, và thứ 3 là nếu lớn hơn nữa thì nhà nước lại sẽ can thiệp. Việc làm này vẫn ở trong vòng luẩn quẩn - và đương nhiên sẽ không tránh khỏi sự can thiệp của nhà nước như trước.

Ông Vũ Đình Ánh đề xuất phương án quản lý giá: “Quan điểm của tôi cho rằng, trong cái bối cảnh kinh doanh xăng dầu với tính chất của thị trường Việt Nam hiện nay thì nên để nhà nước công bố giá trần bán lẻ xăng dầu chứ không giao cái quyền đó cho DN...”

Ông Vương Đình Dung - TGĐ Tổng Công ty Xăng dầu quân đội, lại cho rằng: “Chúng ta không nên sa vào thực tế để hoạch định chính sách mà chúng ta phải dựa trên những cân đối lớn. Và nhà nước điều chỉnh chỉ khi mất cân đối lớn. Còn những điều chỉnh nhỏ thì nên giao cho DN…”

Không chỉ có những ý kiến trái chiều về cơ chế quản lý giá giữa cơ quan nghiên cứu, quản lý nhà nước và doanh nghiệp - Mà ngay cả khoảng thời gian giữa 2 lần điều chỉnh giá vẫn còn 2 ý kiến khác nhau của chính Liên bộ: Bộ Tài chính cho rằng vẫn nên giữ số ngày quy định dự trữ xăng dầu trong lưu thông là 20 ngày như hiện nay, còn Bộ Công thương lại kiến nghị chỉ nên là 10 ngày…

Bên cạnh vấn đề về giá thì số lượng doanh nghiệp đầu mối nhập khẩu xăng dầu cũng được quan tâm đặc biệt. Nhiều chuyên gia cho rằng, 11 DN đầu mối là quá ít, và tất cả DN này đều là DN nhà nước, thì sức ỳ lớn đồng nghĩa với sức cạnh tranh không cao. Vì thế, nên khuyến khích nhiều thành phần kinh tế tham gia nhập khẩu, cung ứng xăng dầu cho thị trường nội địa.

Ông Dương Cao Sơn - PGĐ Công ty Cổ phần Hóa dầu quân đội, cho rằng: “Những đầu mối nhập khẩu mà có đủ năng lực uy tín và năng lực về tài chính thì cũng nên mở. Nếu đã gọi là thị trường thì phải phong phú, đa dạng, nhiều thành phần cả lớn cả bé, vấn đề là quản lý của nhà nước như thế nào thôi, càng mở rộng ra càng tốt…”

Tuy nhiên, theo ông Trương Đình Tuyển - nguyên Bộ trưởng Bộ Thương mại (cũ) thì các nước lân cận như Trung Quốc, Thái Lan… chỉ có vài ba đầu mối nhưng tính cạnh tranh rất cao. Vì thế chỉ cần vài ba doanh nghiệp đủ mạnh vừa đủ sức cạnh tranh với nhau, vừa có thể cạnh tranh quốc tế thì đã đảm bảo có được một thị trường thực sự rồi. Vấn đề vẫn là phương cách quản lý ở tầm vĩ mô. Nên giao quyền quyết định giá bán lẻ cho doanh nghiệp đầu mối nhập khẩu để họ điều tiết thị trường, có thế mới tạo được sức cạnh tranh giữa các doanh nghiệp đến từng đại lý, cửa hàng, cây xăng...

Ông Vương Đình Dung - TGĐ Tổng công ty xăng dầu quân đội, đề xuất: “Thứ nhất thuế phải ổn định. Thứ hai nữa là cơ sở hạ tầng: cần quy hoạch mạng lưới kho cảng xăng dầu, và Nhà nước nên quản lý chặt chẽ hơn mạng lưới phân phối…”

Ông Nguyễn Đình Cung - Trưởng Ban Kinh tế vĩ mô, Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương, cho rằng: “Đầu tiên Nhà nước nên xác định rõ mục tiêu quản lý xăng dầu là gì. Và nên hướng vào mục tiêu đó. Khi đã xác định được mục tiêu rõ ràng, các biện pháp tiếp theo có lẽ cũng thống nhất với nhau là hướng theo thị trường nhiều hơn. Nên giao tự chủ cho các doanh nghiệp nhiều hơn, tự chủ không những về nguồn cung mà tự chủ trong cả việc hoạch định chính sách kinh doanh của họ, tự chủ trong việc định giá kinh doanh của họ theo cơ chế giá thị trường và tuân thủ mục tiêu quản lý của nhà nước và họ cũng tự chủ hơn trong việc xây dựng mạng lưới kinh doanh của họ…”.

Có thể thấy, mặc dù đã xác định mục tiêu phải thị trường hóa mặt hàng xăng dầu, và nỗ lực ban hành những cơ chế vận hành kinh doanh xăng dầu theo cơ chế thị trường có sự quản lý của nhà nước, song cho đến nay, chúng ta vẫn chưa có một thị trường xăng dầu một cách đầy đủ.

Vấn đề đặt ra là, nếu chúng ta đã quyết định kinh doanh xăng dầu theo cơ chế thị trường thì ngay từ bây giờ chúng ta buộc phải tuân thủ những nguyên tắc, cơ chế đã ban hành nhưng không thực hiện hoặc chưa thể thực hiện được thời gian qua. Phải mạnh dạn thay đổi cơ chế từ điều hành trực tiếp kiểu xin - cho - áp đặt bằng cơ chế quản lý nhà nước ở tầm vĩ mô, như: quản lý và minh bạch cách tính các khoản thu (thuế, phí) cộng thêm để tạo thành giá xăng dầu, xây dựng cơ sở hạ tầng đủ mạnh cả về hệ thống cầu, cảng, hệ thống phân phối… và quan trọng hơn, đó là việc xây dựng một bộ máy quản lý nhà nước với đội ngũ nhân sự chuyên nghiệp, có chuyên môn sâu về lĩnh vực hàng hóa đặc biệt quan trọng này./.