Lộ trình thị trường điện cạnh tranh kéo dài, ai được lợi?

Lộ trình thị trường điện cạnh tranh ở Việt Nam mới gần đi hết cấp độ 1 là phát điện cạnh tranh. Từ năm 2015 sẽ bắt đầu thí điểm thị trường bán buôn cạnh tranh và sau 2023 mới có thị trường điện cạnh tranh hoàn chỉnh. Một số chuyên gia lo ngại lộ trình này quá dài. Cùng với đó, những yếu tố độc quyền vẫn tồn tại trong ngành điện làm hạn chế tính minh bạch của giá điện, người tiêu dùng chưa thể sớm được hưởng lợi từ giá điện cạnh tranh.

Ðến cuối năm 2013, đã có 48 nhà máy điện trực tiếp chào giá trên thị trường (Ảnh minh họa/KT).

Thị trường phát điện cạnh tranh đuợc vận hành thí điểm từ tháng 7/2012. Ðến cuối năm 2013, đã có 48 nhà máy điện trực tiếp chào giá trên thị trường. Mặc dù các nhà máy điện trực tiếp chào giá chỉ chiếm 37,8% công suất, nhưng lại đóng góp tới hơn 40% sản luợng điện cho hệ thống.

Ông Dương Quang Thành, Phó Tổng Giám đốc Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) cho biết, sau hơn 1 năm hoạt động, việc chào giá điện được công khai từng giờ trên mạng intenet đã tạo điều kiện cho việc minh bạch hóa chi phí mua điện: “Nếu như trước kia, các nhà máy điện ký hợp đồng dài hạn với EVN với 1 giá cố định, và trên cơ sở đó các nhà máy phải giảm chi phí sản xuất do giá điện để gia tăng lợi nhuận. Nhưng kể từ khi tham gia thị trường điện, các nhà máy điện có thể tìm kiếm lợi nhuận hơn nữa trong chiến lược chào giá, năng cao năng lực của mình trên thị trường.”

Tuy nhiên, theo các chuyên gia, nút thắt tồn tại lớn nhất trong ngành điện là độc quyền vẫn chưa được tháo gỡ, khi EVN vẫn giữ vai trò chi phối khâu phát điện (hơn 60% tổng công suất phát điện toàn hệ thống thuộc các công ty phát điện do EVN sở hữu 100% hoặc nắm giữ cổ phần chi phối); khâu phân phối bán lẻ (hơn 90% thị phần) và độc quyền trong các khâu truyền tải điện.

Các chuyên gia cho rằng, thị trường điện cạnh tranh được hình thành và đi vào vận hành càng sớm bao nhiêu, thì những bất cập, sự thiếu minh bạch, hay hiệu quả đầu tư kinh doanh kém đang tồn tại trong ngành điện hiện nay sẽ càng sớm được loại bỏ.

Theo lộ trình, sau khi kết thúc cấp độ 1 thị trường phát điện cạnh tranh vào năm 2014, mới chuyển sang cấp độ 2 thị trường bán buôn cạnh tranh (2015- 2022) và sau năm 2023 mới thực hiện thị trường bán lẻ cạnh tranh, lúc này, người tiêu dùng mới được quyền lựa chọn đơn vị bán điện cho mình hoặc mua trực tiếp từ thị trường.

Ông Trần Viết Ngãi, Chủ tịch Hiệp hội năng lượng Việt Nam cho rằng, lộ trình này là quá dài, các cấp độ thực hiện không có sự đan xen lẫn nhau, nên chăng có thể xem xét rút ngắn thời gian: “Theo tôi nên rút ngắn thời gian lại không nên làm theo hết cấp độ này đến cấp độ khác. Mà có thể  cả 3 cấp độ xen kẽ. Ví dụ trong quá trình phát điện cạnh tranh thì thí điểm luôn phát điện bán buôn và bán lẻ. Từ đó có thể rút ngắn được thời gian chứ không phải sau 2023 mới hoàn thành được thị trường điện.”

Ngược lại, đại diện EVN và Cục Điều tiết Điện lực – Bộ Công Thương lại cho rằng, không thể rút ngắn thời gian thực hiện thị trường điện cạnh tranh, do điều kiện để vận hành cần có 3 yếu tố bắt buộc là hạ tầng: gồm công nghệ thông tin, đường dây truyền tải, máy chủ; cơ sở pháp lý và con người… Do điều kiện của ngành điện còn hạn chế, nên việc hình thành thị trường điện cạnh tranh không thể vội vàng, mà phải thực hiện từng bước.

Tại phiên trả lời chất vấn Uỷ ban Thường vụ Quốc hội mới đây, Bộ trưởng Bộ Công Thương Vũ Huy Hoàng khẳng định, việc thực hiện thị trường phát điện cạnh tranh là bước khởi đầu để thực hiện lộ trình giá điện cạnh tranh, giá điện thị trường. Bước quan trọng tiếp theo là tái cơ cấu, sắp xếp lại ngành điện theo hướng hình thành những doanh nghiệp hạch toán độc lập, chịu trách nhiệm độc lập trước Chính phủ và Quốc hội.

Điều này sẽ khắc phục tình trạng độc quyền của ngành điện và thực hiện lộ trình điện cạnh tranh theo đúng tiến độ đề ra: “Vừa qua đã thành lập Tổng Công ty truyền tải điện quốc gia, vì đây là loại hình đặc thù, độc quyền nhà nước, 100% vốn nhà nước. Thành lập 5 tổng công ty mua và tiêu thụ điện, 3 tổng công ty phát điện độc lập, đấy là bước quan trọng để thực hiện lộ trình thị trường điện. Với các giải pháp như vậy, bên cạnh quyết định của Thủ tướng Chính phủ về cơ cấu biểu giá bán lẻ điện để hướng tới giá điện thị trường có sự quản lý của nhà nước, chúng ta không có lý do gì không hoàn thành tiến độ thị trường bán lẻ điện cạnh tranh vào năm 2024.”

Phát triển thị trường điện cạnh tranh là xu thế tất yếu của nền kinh tế thị trường, mang lại lợi ích cho cả người cung cấp và người tiêu dùng. Hình thành và phát triển thị trường điện cạnh tranh ở nước ta còn phức tạp và mới mẻ. Tuy nhiên, các chuyên gia khuyến cáo, nếu không có giải pháp khẩn trương, quyết liệt thì những hậu quả xấu của cơ chế độc quyền vẫn tiếp tục tồn tại, gây nên những tổn thất cho ngành điện nói riêng và nền kinh tế đất nước nói chung./.