NNƯT Lương Thiêm Phú: Còn sức còn làm đàn tính

Hiện nay, số người biết làm đàn tính ở huyện Bình Liêu, tỉnh Quảng Ninh còn rất ít. Các nghệ nhân làm đàn vì tình yêu với cây đàn mà ít khi tính đến lợi nhuận. Họ kiên trì giữ nghề với mong muốn ngày càng có nhiều người biết đến cây đàn tính, điệu hát then của người Tày Bình Liêu. Nghệ nhân Ưu tú Lương Thiêm Phú ở thôn Chang Nà, thị trấn Bình Liêu, huyện Bình Liêu, tỉnh Quảng Ninh là một người như vậy. Với ông, hạnh phúc của tuổi già không gì vui hơn là được nghe những giai điệu rộn ràng từ cây đàn tính do mình làm ra.

Nghệ nhân Ưu tú (NNƯT) Lương Thiêm Phú sinh năm 1938, từ nhỏ đã mê hát Then. Thời kỳ đó kinh tế rất khó khăn, cây đàn tính được coi là tài sản quý giá của người Tày. Người biết làm đàn đã ít, số lượng làm ra cũng không nhiều bởi việc tìm đủ nguyên liệu để tạo ra cây đàn tính không dễ. NNƯT Lương Thiêm Phú cho biết để tìm được quả bầu đúng chất lượng không dễ, giá đắt, vận chuyển khó khăn. Đàn tính còn là loại nhạc cụ khó chế tác, đòi hỏi người làm không chỉ khéo tay mà còn phải kiên trì, tỉ mỉ. Để làm được 1 cây đàn tính ưng ý mất cả tháng trời... Khó là vậy nhưng quyết tâm sở hữu 1 cây đàn nên NNƯT Lương Thiêm Phú đã tự làm cho bằng được để thỏa nỗi đam mê hát then. 

Niềm đam mê hát then theo NNƯT Lương Thiêm Phú cả tuổi thanh xuân. Cuộc sống vất vả là vậy nhưng khi rảnh, ông lại mang đàn ra đánh và hát cho con cái, bạn bè cùng đam mê nghe. Năm 2007, khi các con đã lớn, cuộc sống bớt khó khăn, ông đứng ra thành lập Câu lạc bộ Hát then Tình Húc và dành toàn bộ thời gian cho việc làm đàn. Ông mong muốn các thành viên trong câu lạc bộ, mỗi người đều đều sở hữu 1 cây đàn tính để tập luyện. Ông còn nghĩ ra cách tháo rời bộ phận trên cây đàn để thuận tiện cho việc đi lại lưu diễn. Đàn tính ở Bình Liêu về hình dáng, cấu trúc cơ bản giống đàn ở nhiều địa phương nhưng khi lên dây, cách đánh lại khác biệt.

NNƯT Lương Thiêm Phú chia sẻ: "Hai dây đàn tượng trưng cho trời và đất. Đầu đàn chạm khắc chim muông, nhất là hình ảnh chim công, có một số đàn chạm khắc hình rồng. Cái đàn này tôi không khắc. Đàn tính Bình Liêu chỉ dùng hai dây từ xưa cho tới bây giờ. Trước thì dùng dây tơ tằm bện lại, giờ hiện đại thì có dây cước bền dai và tiện lợi hơn".

Với đàn tính, bầu đàn được làm từ những quả bầu già, tròn đẹp, vừa phải, kêu đanh để có âm sắc chuẩn. Cần đàn được nghệ nhân làm bằng gỗ boóc láp nhẹ, khi bào không bị cong, vênh. Ông vừa biết hát then vừa thạo ngón đàn tính nên việc chỉnh dây đàn không mất nhiều thời gian, cây đàn nào ông làm xong cũng kiểm tra kỹ lưỡng chất lượng âm thanh. Hiện nay, ông Phú đã trên 80 tuổi, sức khỏe yếu nên việc làm ra một cây đàn tính với ông khó khăn và mất nhiều thời gian hơn. Có những cây đàn tính mất cả năm trời mới đến tay người đặt hàng nhưng ai cũng hài lòng vì họ tin tưởng chất lượng âm thanh của cây đàn do nghệ nhận Thiêm Phú làm ra. 

Ông Phú mở xưởng làm đàn tính tại nhà chủ yếu làm quà lưu niệm cho khách du lịch, với quan niệm phát triển du lịch vùng Đông Bắc tỉnh Quảng Ninh từ văn hóa địa phương sẽ giữ được truyền thống tốt đẹp của dân tộc Tày. Không đặt nặng về kinh tế nhưng tiếng lành đồn xa, xưởng đàn của nghệ nhân Thiêm Phú làm không hết việc. 

Ông Chu Đình Thép, cán bộ Trung tâm Văn hóa - Truyền thông huyện Bình Liêu cho biết: Bình Liêu là huyện miền núi, biên giới của tỉnh Quảng Ninh có trên 96% dân số là đồng bào dân tộc thiểu số, trong đó dân tộc Tày chiếm trên 51%. Các nghệ nhân dân gian như ông Lương Thiêm Phú đang dành cả cuộc đời mình cho việc sưu tầm, bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc.

"Cụ Lương Thiêm Phú, người Tày ở Tình Húc, Bình Liêu, Quảng Ninh là người chế tác được rất nhiều đàn tính. Cụ còn đóng góp cho huyện nhà nhiều bài then mới ca ngợi Đảng, Bác Hồ, tình yêu quê hương đất nước. Đàn tính của cụ làm ra chuyên phục vụ cho các câu lạc bộ hát then đàn tính ở huyện Bình Liêu. Đặc biệt, nhiều bài then cụ đặt lời đem đi thi ở tỉnh và toàn quốc đã được giải cao", ông Thép nói.

Sinh ra và gắn bó cả đời với thôn Chang Nà, thị trấn Bình Liêu, huyện Bình Liêu, tỉnh Quảng Ninh, NNƯT Lương Thiêm Phú am hiểu rõ về hát then, đàn tính. Ông đã sưu tầm được 6 trích đoạn then cổ và đặt lời nhiều bài then mới ca ngợi quê hương, đất nước và mở lớp dạy then cho hơn 200 học trò đủ mọi lứa tuổi. Ông Dương Ngọc Khoa, Ủy viên Ban Thường vụ, Trưởng Ban Tuyên giáo Huyện ủy Bình Liêu, tỉnh Quảng Ninh khẳng định giờ đây, điệu hát then được đưa vào phục vụ khách du lịch khi đến với vùng cao Bình Liêu, vừa góp phần gìn giữ nét đẹp văn hóa dân tộc đồng thời nâng cao đời sống cho bà con.

Ông Khoa chia sẻ: "Huyện đã hoàn thành Đề án bảo tồn văn hóa tiêu biểu của người Tày Bình Liêu phục vụ phát triển du lịch cộng đồng trên địa bàn. Cùng với đó, đang xây dựng Đề án bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa của người Dao, người Sán Chỉ. Nghệ thuật biểu diễn, diễn xướng dân gian, văn hóa vật thể và phi vật thể luôn được huyện quan tâm trong đời sống, đặc biệt là nghệ thuật hát then đàn tính trong đời sống bà con người Tày là điểm nhấn trong Đề án bảo tồn này".

Kiên trì giữ nghề ở tuổi xưa nay hiếm, nghệ nhân Lương Thiêm Phú vinh dự được Chủ tịch nước tặng bằng khen và danh hiệu NNƯT trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể từ ngày 24/4/2019. Dù tuổi cao, sức yếu nhưng ông vẫn sẵn sàng truyền nghề cho lớp trẻ nếu ai đó có ý định học làm đàn để tiếng tính, lời then vượt sông Moóc bay xa, nhiều người biết đến cây đàn tính, hát then ở Bình Liêu.