Khoảng trống pháp lý trong quản lý thuốc lá điện tử và nung nóng

Luật Phòng chống tác hại của thuốc lá có hiệu lực từ ngày 1/5/2013. 11 năm qua, chúng ta đã làm được những gì, thực tế luật phòng chống tác hại thuốc lá đã đi vào đời sống làm sao, luật có phát huy như đúng như kỳ vọng... là những vấn đề được bàn luận tại tọa đàm với chủ đề “Phòng chống buôn lậu các sản phẩm thuốc lá: Giải pháp chính sách phù hợp”, do Báo Tiền phong tổ chức vào sáng 16/10.

Phát biểu tại buổi tọa đàm, nhà báo Lê Minh Toản, Phó Tổng biên tập Báo Tiền Phong nhấn mạnh rằng, cuộc chiến chống buôn lậu thuốc lá nói riêng, cuộc chiến chống buôn lậu, gian lận thương mại nói chung thực sự rất gian nan. Hiện nay không chỉ có thuốc lá truyền thống mà sự ra đời của thế hệ thuốc lá mới đó là thuốc lá nung nóng, thuốc lá điện tử đang gây tác động lớn đến thế hệ trẻ, thế hệ tương lai, đặc biệt là giới học sinh, sinh viên. Sự ra đời của các loại thuốc lá mới cũng khiến cho cơ quan truyền thông bối rối khi chưa thực sự chỉ mặt đặt tên, lượng hóa các tác hại thuốc lá.

Thu giữ nhiều sản phẩm thuốc lá thế hệ mới nhập lậu

Tại tọa đàm, ông Thân Đức Công, Cục trưởng Cục quản lý nghiệp vụ thị trường, Tổng cục Cục quản lý thị trường cho biết, từ ngày 1/1/2024 đến nay lực lượng quản lý thị trường kiểm tra 996 vụ phát hiện vi phạm xử lý 752 vụ, trị giá thàng hoá vi phạm hơn 2,9 tỷ đồng, thu nộp ngân sách gần 5,5 tỷ đồng, 3 vụ chuyển hồ sơ cho cơ quan CSĐT. Đối với thuốc lá thế hệ mới, kiểm tra 132 vụ, phát hiện vi phạm xử lý 129 vụ, số lượng thuốc lá thế hệ mới trên 5.203 sản phẩm các loại, trị giá thàng hoá vi phạm 744 triệu đồng, thu nộp ngân sách hơn 1,9 tỷ đồng.

Đặc biệt, ngày 6/6/2024, Cục QLTT tỉnh Hưng Yên đã phối hợp với các cơ quan chức năng có liên quan tiến hành khám nơi cất giấu tang vật vi phạm hành chính đối với kho hàng hóa tại địa chỉ thôn Lam Sơn, xã Thiện Phiến, huyện Tiên Lữ, cơ quan chức năng Lữ, tỉnh Hưng Yên. Qua kiểm đếm sơ bộ, lực lượng chức năng đã phát hiện tổng cộng 163.410 sản phẩm thiết bị thuốc lá thế hệ mới và 9.913 kg phụ kiện các loại.

Nói về thiệt hại về kinh tế khi thuốc lá được nhập lậu vào Việt Nam, ông Thân Đức Công, cho biết chưa có số liệu cụ thể, song với nguồn thông tin mở, bình quân ngân sách nhà nước thất thoát khoảng 10.000 tỷ đồng mỗi năm. Riêng về chi phí với thuốc lá thế hệ mới, chưa nói về thất thu thuế, chi phí hoạt hoạt động kiểm tra, kiểm soát của lực lượng chức năng và chi phí cho xử lý tang vật tịch thu tiêu hủy hằng năm cũng đến đến tiền tỷ.

Thế hệ thuốc lá mới bị pha cần sa gây nghiện

Trung tá Nguyễn Minh Tiến, Phòng Cảnh sát Kinh tế, Công an TP Hà Nội cho rằng các sản phẩm thuốc lá điện tử và thuốc lá nung nóng ngày càng phổ biến. Đôi khi thuốc lá thế hệ mới bị các đối tượng buôn lậu pha cần sa gây nghiện cho người sử dụng. Hiện nay, thuốc lá điện tử đang xâm nhập vào trường học, gây ảnh hưởng đến sức khỏe, lối sống của học sinh.

Đáng chú ý, thuốc là thế hệ mới được kinh doanh phổ biến trên không gian mạng. Các đối tượng buôn bán giao dịch sử dụng dịch vụ xe công nghệ như grab nên khó xác minh đối tượng. Mặt hàng được cất giấu ở nhiều nơi, không tập trung gây khó cho lực lượng chức năng. Ngoài ra nhiều đối tượng có dấu hiệu làm giả thuốc lá bán ra thị trường nên chất lượng sản phẩm không được kiểm soát.

Nói về tác hại của  thuốc lá truyền thống và thuốc lá điện tử, ông Lê Thành Hưng, Trưởng phòng Tiêu chuẩn chất lượng Nông nghiệp Thực phẩm – Viện Tiêu chuẩn chất lượng Việt Nam – Tổng cục Tiêu chuẩn Đo lường chất lượng, Bộ Khoa học – Công nghệ cho biết, nhiều nghiên cứu thế giới đã có đánh giá nồng độ, chất độc hại hoặc có tiềm năng gây hại trong khí hơi sinh ra từ các sản phẩm thuốc lá. Tuy nhiên đến nay vẫn chưa nhận định được sản phẩm thuốc lá nào ít gây hại hơn. Do đó WHO cảnh báo việc nói sản phẩm thuốc lá thế hệ mới có ít gây hại hơn thuốc lá truyền thống cần thận trọng và chưa có bằng chứng cụ thể. Vì vậy, cần có biện pháp phòng chống tác hại thuốc lá hiệu quả.

Khoảng trống pháp lý trong quản lý thuốc lá thế hệ mới

Phó Vụ trưởng Vụ Các vấn đề xã hội (Văn phòng Quốc hội) Nguyễn Hồng Ngọc nhấn mạnh hiện nay vẫn còn khoảng trống về pháp lý của các cơ quan quản lý nhà nước về giải pháp quản lý thuốc lá điện tử và thuốc lá làm nóng.

Vừa qua, Ủy ban Xã hội của Quốc hội đã phối hợp với Ủy ban Văn hóa, Giáo dục tổ chức Phiên giải trình “Trách nhiệm quản lý nhà nước về phòng, chống tác hại của thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng”. Phiên giải trình đã làm rõ những tồn tại, hạn chế và xác định trách nhiệm của các cơ quan quản lý nhà nước có liên quan qua Kết luận số 2513/KL-UBXH15 ngày 4-5-2024. Trong đó Bộ Y tế có trách nhiệm trong việc chưa kịp thời đánh giá một cách toàn diện, cung cấp thông tin khoa học, khuyến cáo chính thức về tác hại của thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng; chậm trình Chính phủ ban hành hoặc ban hành theo thẩm quyền văn bản quy phạm pháp luật về phòng, chống tác hại của thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng.

Kết luận trên cũng chỉ ra một trong những nguyên nhân hạn chế trong quản lý nhà nước về phòng, chống tác hại của thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng là quan điểm của các bộ, ngành, địa phương trong quản lý nhà nước về thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng chưa thống nhất dẫn đến chậm thực hiện chỉ đạo của Chính phủ, chậm ban hành văn bản pháp luật để quản lý và phòng, chống tác hại của thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng.

Vì vậy, kết luật đã kiến nghị Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ trong năm 2024, chỉ đạo khảo sát, rà soát, đánh giá toàn diện tác hại của thuốc lá nói chung, thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng nói riêng làm cơ sở để thống nhất quan điểm quản lý nhà nước, chỉ đạo xây dựng và ban hành văn bản pháp luật nhằm quản lý chặt chẽ, có giải pháp đồng bộ đối với công tác phòng, chống tác hại của thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng trong phạm vi cả nước; Bộ Y tế chủ trì phối hợp nghiên cứu, đánh giá tác hại của thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng để công bố thông tin chính thức về tác hại của các sản phẩm này.

Ngay sau khi có Kết luận trên, Thủ tướng Chính phủ đã có Công điện số 47/CĐ-TTg tăng cường quản lý thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng. Công điện yêu cầu Bộ Y tế nghiên cứu, đề xuất ban hành theo thẩm quyền hoặc trình cấp có thẩm quyền ban hành giải pháp quản lý thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng. Việc đẩy nhanh tiến độ quản lý thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng để kịp trình Chính phủ trong cuối năm nay phụ thuộc vào trách nhiệm của các cơ quan quản lý nhà nước về lĩnh vực này.

Liên quan đến kinh nghiệm quốc tế, Lê Đại Hải, Phó Vụ trưởng Vụ Pháp luật Dân sự - Kinh tế (Bộ Tư pháp) cho biết, với thuốc lá điện tử, trên thế giới hiện nay có 27 nước cấm hoàn toàn, 8 quốc gia quản lý dưới dạng dược phẩm và thuốc điều trị,  47  quốc gia  quản lý bằng hệ thống pháp luật thuốc lá truyền thống (hầu hết rơi vào quốc gia phát triển).

Về thuốc lá làm nóng, 17 quốc gia cấm hoàn toàn, 9 quốc gia quản lý như thuốc lá truyền thống. Qua theo dõi, xu hướng số quốc gia cấm với mặt hàng này tăng lên.

Tại hội thảo, các đại biểu và chuyên gia đều khẳng định hiện nay rất cần có hành lang pháp lý và hệ thống văn bản đồng bộ đối với việc quản lý mặt hàng thuốc lá điện tử.