Nơi chứa đựng “hồn” người Xơ Đăng

Người Xơ Đăng sinh sống chủ yếu ở Kon Tum (phía bắc Tây Nguyên) thường an táng người chết dưới những tán rừng. Những khu rừng đó được gọi là “rừng ma” (không nên hiểu chữ “ma” này theo quan niệm của người Kinh). Họ bảo vệ “rừng ma” để bảo vệ đời sống tâm linh, bảo vệ phần hồn của mình. Đó cũng là lời khẩn nguyện, mong thần rừng che chở cho linh hồn người chết.

Tận mắt thấy "rừng ma"

Chúng tôi tìm đến nhà ông Lâm Quang Huy, Phó Chủ tịch UBND xã Măng Ri lúc trời xế chiều. Cùng đi với chúng tôi có Chủ tịch UBND huyện Tu Mơ Rông, ông Vũ Tuấn. Nghe nói có nhà báo và lãnh đạo huyện lên làm việc, ông Huy tất tưởi về tiếp. Nghe Chủ tịch huyện giới thiệu về công việc của chúng tôi, thuyết phục mãi, ông Huy mới dẫn ra khu rừng cao chót vót nằm lưng chừng ngọn núi Ngọc Linh quanh năm mây mờ che phủ. Với quãng đường xa chưa đầy 15km, phải mất hơn 1 tiếng đồng hồ chiếc xe của chủ tịch huyện mới leo đến lưng chừng núi, nơi có khu rừng bí ẩn.

Ông Huy kể: Đây là “rừng ma” của thôn Long Hy 1 và Long Hy 2, thuộc xã Măng Ri. Người Xơ Đăng ở Tu Mơ Rông quan niệm, sống chết là thuận theo quy luật của tự nhiên. Con người cũng như cái cây, con thú trong rừng, có sinh ra, lớn lên thì cũng phải chết đi. Sống được rừng che chở, được rừng cho cái ăn, cái mặc, ngôi nhà để ở, con nước để uống. Khi chết trở lại với rừng, sống một thế giới khác với rừng mà thôi. Người Xơ Đăng chôn người thân dưới những tán cây rừng to như một lời khẩn nguyện, mong thần rừng che chở cho linh hồn người chết. Vậy nên, chốn ấy như linh hồn của dòng tộc vậy.

Bên cạnh khu "rừng ma" là bạt ngàn thông mọc xanh, cao vút. Trời chạng vạng, những bầy quạ đen đậu vít cong ngọn thông. Nghe tiếng vỗ tay, bầy quạ cất cánh bay lượn kín bầu trời và cất lên những tiến kêu rợn gáy. Dưới tán rừng nguyên sinh, thông, lồ ô, vả… nhiều vô kể, nhiều cây sau cơn bão số 9 lịch sử năm 2009 gẫy gập. Nắng chiều không lọt qua khỏi tán rừng già, ánh sáng yếu ớt rọi xuống những tán cây lớn dựng đứng như đang che chở cho các thi hài hiển hiện trên mặt đất. Ông Phó Chủ tịch xã nói: “Nhà báo không nên chụp ảnh ở đây. Như thế là phạm vào luật tục của đồng bào mình”, rồi tiếp tục đi.

Đi vào “rừng ma” một đoạn thì chúng tôi mất phương hướng. Trước mắt là hàng chục quan tài được đặt trên những giá gỗ với bốn cây cọc, cách mặt đất 0,5-1m… Phía trên quan tài lợp mái tôn, xung quanh vứt đầy những vật dụng mà người chết được “chia phần” như radio, bàn ghế, xe đạp, vàng bạc, ghè rượu, xoong nồi, dao rựa, phích nước…

Những câu chuyện quanh bếp lửa

Chúng tôi về tới nhà Phó Chủ tịch Huy khi trời đã khuya. Ông Huy mang ghè rượu và một xâu thịt nai khô ra nướng mời khách. Đêm càng về khuya, mưa phùn làm cho ngoài trời trở nên rét hơn. Bên bếp lửa giữa nhà sàn cháy bập bùng, ông Huy chậm rãi kể chuyện “rừng ma” cho tôi nghe. Ông Huy kể: người Xơ Đăng có sự đối xử bình đẳng giữa nam và nữ, không phân biệt giữa con riêng và con chung, con đẻ và con nuôi, con của mình và con của anh em họ. Quan hệ buôn làng khá đoàn kết, có tục kết nghĩa với người cùng tuổi hoặc cùng tên. Con cháu cùng họ không được kết hôn với nhau. Trai gái lớn lên, sau khi đã cưa răng theo phong tục (ngày nay ít người còn theo phong tục này), được tìm hiểu, yêu nhau. Sau lễ cưới, đôi vợ chồng ở luân chuyển với từng gia đình mỗi bên ít năm, rất ít trường hợp ở hẳn một bên.

Người Xơ Đăng rất tự hào về khu “rừng ma” của mình. Mặc dù ngôi nào cũng giống nhau, nhưng không bao giờ có chuyện nhầm lẫn mộ của người này với người khác. Theo phong tục, sau khi chôn cất người chết, người thân trong gia đình không bao giờ quay lại ngôi mộ đó. Hàng năm, mỗi khi đến lễ mang nước hoặc tết lúa mới, khi con lợn trong chuồng, con dê trên rẫy đã lớn, người Xơ Đăng tổ chức cúng ma để tưởng nhớ đến người thân đã mất. Việc cúng bái của người Xơ Đăng cũng không cầu kỳ. Trái ngược với việc cúng bái đơn giản, nơi chôn người chết đối với người Xơ Đăng là vô cùng linh thiêng, với nhiều điều cấm kỵ nghiêm ngặt.

Bảo vệ “rừng ma” cũng là bảo vệ rừng

Theo già làng A Mộc ở xã Tu Mơ Rông (huyện Tu Mơ Rông), người Xơ Đăng suốt cuộc đời gắn bó với rừng, nên họ xem các khu “rừng ma” là một phần tài sản của mình, không ai chặt phá. Nếu gia đình, dòng họ hay ai đó bên ngoài có việc cần đến gỗ phải xin phép người đứng đầu họ. Sau đó vị này sẽ đứng ra làm lễ cúng. Nếu giàu thì giết mấy con bò, con trâu, còn nghèo thì phải có gà trống để cúng thần mới được vào khai thác.

Trong số các lễ cúng, lễ hội truyền thống của người Xơ Đăng, lễ đâm trâu được tổ chức long trọng nhất, đông vui nhất. Người Xơ Đăng thích hát múa, tấu cồng chiêng, chơi đàn, kể chuyện dân gian và hát sử thi. Đàn ông không chỉ có tinh thần thượng võ, mà còn có tài trong kiến trúc, điêu khắc và hội họa, tạo nên những sản phẩm tiêu biểu, đó là ngôi nhà rông và cây nêu trong lễ đâm trâu. Mỗi làng người Xơ Đăng đều có nhà rông, nóc và mái được tạo dáng như cánh buồm lớn hoặc lưỡi rìu khổng lồ ngửa lên trời. Có hình chim chèo bẻo hay hình sừng thú chót vót ở hai đầu đốc. Đây cũng là lúc người Xơ Đăng tổ chức cúng để tưởng nhớ tới người đã khuất.

Người Xơ Đăng quan niệm rằng, ngôi mộ của người chết là chốn linh thiêng, không ai được đào bới, cải táng. Do vậy nhiều ngôi mộ bị mưa rừng xói lở hoặc bị thú đào bới tanh bành nhưng dân bản cũng không thể đắp lại. Luật ở làng đã quy định rồi, để người chết được yên không ai được dọn dẹp, xây dựng gì ở phần mộ đó cả.

Ông Huy giải thích thêm: “Trước năm 2000 vẫn còn tục táng treo, nhưng từ đó đến nay bỏ hẳn rồi. Cán bộ huyện xuống họp với dân làng, phân tích cho bà con hiểu làm như vậy là mất vệ sinh môi trường! Bà con nghe theo nên từ đó đến bây giờ không ai còn dám táng treo như ngày xưa nữa!”./.