Tục thờ thần Bếp lửa của người Tày

Người Tày coi bếp lửa là không gian linh thiêng, là nơi trú ngụ của vị Thần bếp lửa trong nhà và vị thần này sẽ mang lại may mắn, hạnh phúc cho cả gia đình. Bà Hoàng Thị Nhuận, Nhà nghiên cứu văn hóa ở tỉnh Cao Bằng cho biết: Thần lửa của người Tày gọi là Pỏ Fầy (Bố lửa). Vào đêm Giao thừa, nhà nào cũng có một khúc củi rất to, để giữ lửa, tượng trưng cho chiếc đòn gánh, một đầu là năm cũ và đầu kia là năm mới. Bếp lửa của người Tày theo truyền thống được làm hình vuông trong nhà sàn và bếp lửa là âm, thì Pỏ Fầy là dương. Âm dương hòa hợp mới có sự sinh sôi nảy nở.

Trong đêm 30, tổ tiên, ông bà về ăn Tết thì trong nhà phải sáng sủa, ấm cúng. Tết bao giờ cũng rét, cho nên mới có câu: “Ấm như lửa, tốt như cũ” (Ún pền fầy, đây pền cáu). Sự sung túc của năm cũ sẽ được nối tiếp sang năm mới duy trì đến muôn đời, phát triển và có lửa thì mới có sự sống. Khi giao thừa đã điểm, người già trong gia đình sẽ thổi lửa lên, đun nước để dâng tổ tiên, trước khi thắp hương lên ban thờ, năm mới vừa chạm thì có bài khấn như sau: “Tháng Giêng năm mới đã về rồi/ thần bếp ở đâu hãy sáng soi/ đuổi và đốt đi những xui xẻo đi thật xa, đón may mắn sung túc về nhà/ từ nay về sau sẽ ấm áp như lửa sưởi/ như năm cũ bình an/ cả năm nay sẽ tốt đẹp, làm gì được nấy/ xuống nước được của rơi/ lên bờ được của rụng/ ra đường gió mưa không thổi đến/ mọi người được khỏe mạnh, giỏi giang...".

Đối với người Tày, cũng như nhiều dân tộc khác, vai trò đầu tiên của bếp là để nấu thức ăn cho bữa cơm gia đình. Vì ở gần rừng núi nên nhiên liệu để đun nấu là củi. Đêm đông giá rét giữa núi rừng, bếp lửa trên sàn còn có tác dụng như một chiếc lò sưởi để sưởi ấm. Gác bếp vừa là chiếc giá chứa đồ, vừa là "kho chứa" có thể bảo quản lương thực, thực phẩm lâu dài... Lửa được duy trì ngày này qua ngày khác, năm này qua năm khác và trong nhà lúc nào cũng được giữ được than hồng.

Lửa được giữ ở nhà, nhưng chúng ta còn đem vải rách cuộn lại vào đầu cây gọi là bùi nhùi dẫn lửa đem ra đồng, ra nương để đốt cỏ, nếu không thì lấy cây củi nhỏ, thường là loại cây gỗ cứng mọc trên núi đá giữ được than hồng lâu.

Theo phong tục truyền thống của người Tày, khi ngôi nhà được dựng xong, việc đầu tiên là rước Thần lửa vào nhà. Dù kiến trúc và cách bố trí các vật dụng trong từng gia đình có thể khác nhau nhưng đều có một điểm chung là ánh nắng không chiếu thẳng vào giữa bếp; ông bà, bố mẹ luôn nhắc nhở con cháu khi ngồi cạnh bếp lửa không được đặt chân lên kiềng, lên bếp; không được bổ củi trong bếp, xung quanh bếp phải có một khoảng rộng để mọi người đi lại và có thể ngồi quây quần... Nghệ nhân Ưu tú Lương Thiêm Phú ở thôn Chang Nà, xã Tình Húc huyện Bình Liêu tỉnh Quảng Ninh cho biết, người Tày ở đây có những kiêng kỵ còn dặn dò con cháu như sau: "Từ xa xưa, ông bà, bố mẹ chúng tôi đã luôn nhắc nhở chúng tôi là khi ngồi cạnh bếp lửa không được đặt chân lên kiềng, lên bếp hoặc xê dịch ống tre cắm que hương vì theo quan niệm, đây là nơi trú ngụ của Thần lửa. Khi lấy củi vào bếp không được đặt củi xuống nền mạnh, không được bổ củi trong bếp; không được khạc nhổ ở xung quanh hay ngồi quay lưng lại bếp lửa, vì như vậy sẽ thiếu kính trọng với Thần bếp. Đặt quai nồi lên bếp thì phải đặt theo chiều dọc của bếp vì chỉ gia đình có người chết mới đặt chiều ngang".

Ngày nay, dù cuộc sống của người Tày có sự thay đổi, nhưng nhiều bản làng vùng cao vẫn còn giữ được bếp xưa và tục thờ Thần bếp lửa. Tín ngưỡng và sinh hoạt bên bếp lửa đã tạo nên nét văn hóa độc đáo, hấp dẫn du khách mỗi dịp dừng chân./.