Tăng trưởng kinh tế Việt Nam sẽ bị kéo giảm vì già hóa dân số

Ngân hàng Thế giới vừa công bố báo cáo “Sống lâu và Thịnh vượng hơn: Già hóa dân số tại khu vực Châu Á - Thái Bình Dương”. Trong đó, WB nhận định, số người già trên 65 tuổi của Việt Nam sẽ vọt tăng gấp 3 so với hiện nay vào năm 2040, gây ra những hậu quả khắc nghiệt, đặc biệt là tốc độc tăng trưởng kinh tế sẽ giảm.

Người già sẽ chiếm hơn 18% số dân Việt Nam

Cụ thể, WB phân tích: Việt Nam bắt đầu trở thành một trong những quốc gia có tốc độ già hóa nhanh nhất trên thế giới. Trong hai thập kỷ vừa qua, Việt Nam đã được hưởng “lợi tức dân số” – sự thúc đẩy tăng trưởng kinh tế được tạo ra bởi lợi thế có được từ nhóm dân số đang ở độ tuổi lao động. Lợi tức này hiện đã được sử dụng gần hết: thành phần dân số ở độ tuổi lao động đã đạt đỉnh vào năm 2013 và hiện nay đang giảm xuống.

Việt Nam đã đạt tới điểm ngoặt trong quy mô dân số già năm 2015 (Ảnh minh họa: KT)

Theo các dự đoán của Liên hợp quốc (UN), con số tuyệt đối của người dân ở độ tuổi lao động sẽ bắt đầu giảm xuống nhanh chóng sau năm 2035. Quan trọng hơn nữa là Việt Nam đã đạt tới điểm ngoặt trong quy mô dân số già năm 2015. Số lượng người Việt Nam trên 65 tuổi sẽ tăng từ 6,3 triệu người hiện nay tới trên 18 triệu người vào năm 2040, chiếm tới hơn 18% số dân và biến Việt Nam từ một xã hội trẻ thành một xã hội già. Sự biến đổi dân số này mang đến những hậu quả khắc nghiệt, đòi hỏi phải có những hành động chính sách và thay đổi hành vi trong xã hội để giúp giảm nhẹ hậu quả.

Trước hết, sự giảm sút số dân ở độ tuổi lao động có nghĩa là một động lực chủ yếu cho tốc độ tăng trưởng nhanh chóng theo đầu người tại Việt Nam sẽ giảm xuống, tạo ra nhu cầu sống còn phải cải thiện chất lượng nguồn nhân lực và các nguồn tăng năng suất khác để có thể duy trì được tốc độ tăng trưởng mạnh mẽ. Thứ hai, áp lực ngày càng gia tăng của hệ thống hưu trí và y tế sẽ tạo thêm những thách thức lên nguồn tài chính quốc gia. Thứ ba, vấn đề hệ thống chăm sóc cho người tuổi cao sức yếu sẽ sớm trở thành một mối quan ngại lớn.

Tới năm 2040, tỷ lệ phụ thuộc của người cao tuổi lên người lao động — là số lượng người từ 65 tuổi trở lên trên 100 người ở độ tuổi từ 15 tới 64—sẽ tăng lên xấp xỉ 26 (hiện nay là 10), trong khi số lượng tuyệt đối người ở độ tuổi lao động sẽ bắt đầu giảm xuống.

Thay đổi chính sách lao động để "chống đỡ"

WB bình luận: Quan ngại chung của nhiều người là quá trình già hoá nhanh sẽ tác động đến tăng trưởng kinh tế và ngân sách nhà nước. Già hoá dân số chính là hiện tượng đã dẫn đến các dự đoán về sụp đổ kinh tế và tài khoá, trong đó nhắc đến những từ như “cơn sóng thần già hoá”, “khủng hoảng già hoá” và “bom nổ chậm màu bạc”.

Cho nên, theo WB, một mặt cần nghiêm túc xem xét tác động của già hoá lên tăng trưởng và ngân sách nhà nước nhưng mặt khác cũng cần lưu ý các kênh tác động, qui mô, và xảy ra vào giai đoạn nào trong quá trình phát triển dân số của mỗi nước.

Trong số các kênh giúp giảm tác động tiêu cực của già hóa dân số, WB cho rằng, giải pháp tăng lực lượng lao động là kéo dài thời gian lao động của người lao động cao tuổi. Về mặt lí thuyết, kênh này sẽ bị hạn chế nhiều hơn so với tại các khu vực khác trên thế giới.

Nhưng tại một số nước, theo WB, nhất là tại Trung Quốc và Việt Nam, khả năng tăng tuổi lao động đối với người dân đô thị vẫn còn lớn. Nhưng lại nảy sinh nguy cơ khác do tăng trưởng, đô thị hóa và mở rộng các chương trình an sinh xã hội sẽ làm cho khu vực nông thôn bắt chước khu vực thành phố nghỉ hưu sớm. Nếu không cải cách hệ thống hưu trí thì nguy cơ này sẽ khá nghiêm trọng.

Bên cạnh đó, WB cho rằng, nếu có sức khỏe tốt sẽ giúp tăng tỉ lệ tham gia lực lượng lao động của người lao động cao tuổi. Về mặt lí thuyết sức khỏe tốt sẽ giúp kéo dài thời gian lao động nhưng không tăng theo tỉ lệ do bị ảnh hưởng của thu nhập. Các xu thế tham gia lực lượng lao động và mức tăng độ tuổi trung bình có sức khoẻ tốt (HALE) cho thấy có thể tăng thời gian lao động tại các nước trong khu vực, nhất là đối với nữ.

Ngoài tác động lên chất lượng lực lượng lao động, tăng cường giáo dục cũng đóng một vai trò trong việc nâng cao tỉ lệ tham gia lực lượng lao động đối với tất cả các độ tuổi và giới tính thông qua hai kênh. Thứ nhất, trình độ giáo dục cao hơn khuyến khích làm những công việc được trả lương cao hơn. Thứ hai, kết quả nghiên cứu cho thấy trình độ giáo dục càng cao, sức khỏe càng tốt, tỉ lệ tử vong thấp, qua đó nâng cao nguyện vọng tiếp tục làm việc của người cao tuổi.

Vì vậy, trong số nhiều giải pháp “chống đỡ” già hóa dân số, theo WB, thực hiện thay đổi chính sách để tận dụng lợi thế về cung lao động sẽ là thách thức đáng kể. Các thay đổi cần thiết sẽ là những thách thức về mặt chính trị và đòi hỏi thay đổi hành vi đáng kể từ phía người lao động, chủ doanh nghiệp, và toàn xã hội.

Muốn kéo dài thời gian lao động của người cao tuổi, WB khuyến nghị: cần thực hiện cải cách bảo hiểm xã hội, chính sách lao động và chính sách di trú, mà đây lại chính là những thách thức chính trị như đã thấy tại nhiều nước./.