Chiêm ngưỡng vẻ đẹp của phụ nữ Việt xưa tại bảo tàng Mỹ

Bộ tranh chân dung phụ nữ Việt đầu thế kỷ 20 của họa sĩ người Pháp Jean Despujols (1886-1965) nằm trong Bộ sưu tập đồ sộ và quý giá gồm 360 tác phẩm sơn dầu, màu nước và ký họa được ông vẽ trong những năm du hành khắp cõi Đông Dương, hiện thuộc sở hữu của Bảo tàng Mỹ thuật Meadows, trong khuôn viên Đại học Centenary của bang Louisiana, Mỹ.

Cảm hứng của các họa sĩ Pháp khi sang Đông Dương và đặc biệt là Việt Nam không chỉ là phong cảnh thiên nhiên tuyệt đẹp mà còn là vẻ đẹp duyên dáng, đằm thắm của phụ nữ Việt ở ba miền Nam-Trung- Bắc.

Có rất nhiều họa sĩ Pháp, nhất là các họa sĩ thuộc Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương Hà Nội, Gia Định vẽ chân dung phụ nữ Việt, nhưng chỉ có họa sĩ Jean Despujols từ Pháp qua là có một bộ tranh chân dung khá toàn vẹn, được lưu giữ tại bảo tàng.

Tranh "Thiếu nữ miền Bắc".

Vài nét về họa sĩ Jean Despujols

Họa sĩ Jean Despujols, sinh ngày19/3/1886 tại Salles, tỉnh Gironde thuộc vùng Aquitaine, Tây Nam Pháp. Ông theo học Trường Mỹ thuật Bordeaux, làm học trò của họa sĩ Paul Quinsac (1858- 1919), nổi tiếng với tranh vẽ các chủ đề thần thoại, ngụ ngôn, nhân vật lịch sử và tranh phong cảnh. Năm 1910, ông đoạt giải thưởng mỹ thuật của thành phố Bordeaux, và tiếp tục học tại Trường Cao đẳng Mỹ thuật Quốc gia.

Năm 1914 ông hoàn thành bức tranh lớn về Đức Mẹ Maria, giành được giải thưởng “Khôi nguyên La Mã” về hội họa cùng một chuyến đi sang Roma để nghiên cứu mỹ thuật, nhưng chuyến đi không thành vì thế chiến I xảy ra.

Tháng 8/1914, Despujols nhập ngũ và ra chiến trường. Ông trở thành xạ thủ súng máy, có mặt ở hầu hết các trận chiến ác liệt nhất trong suốt bốn năm khoác áo lính. Dù trong chiến tranh thiếu thốn giấy để vẽ nhưng Despujols vẫn luôn ký họa khi có thể.

Ông vẽ trên mặt sau những lá thư và cả những mảnh giấy vụn nhặt được mà sau này được in thành “Tập vẽ nháp Thế chiến I”. Những ký họa chiến trường đó còn trở thành những minh họa cho tập nhật ký với tựa “Người trong trận đánh”, hiện chưa được xuất bản.

Chân dung tự họa của Jean Despujols.

Chiến tranh kết thúc, Despujols mới sang Ý học theo giải “Khôi nguyên” năm xưa. Trở về Pháp năm 1924, được mời giảng dạy hội họa cho sinh viên Mỹ du học tại Trường Mỹ thuật Fontainebleau. Có thể ảnh hưởng từ những sinh viên Mỹ này mà ông nhập quốc tịch, trở thành công dân Mỹ.

Những năm 1924-1936 là thời kỳ Despujols hoạt động nghệ thuật hội họa mạnh mẽ và tích cực, có nhiều thành công tại các triển lãm ở Paris. Bức “Trầm tư” ông vẽ năm 1929 được mua với giá 50.000 franc, còn bức “Thời khắc của mục đồng” đoạt huy chương vàng của Hội Mỹ thuật Pháp..

Năm 1936, Jean Despujols đoạt giải “Mỹ thuật Đông Dương” và được Hội đồng kinh tế Đông Dương thuộc Pháp chọn để thực hiện một hành trình nghệ thuật qua 3 quốc gia Việt Nam-Lào-Campuchia, ký họa và vẽ tranh về cuộc sống, cảnh sắc và con người ở các xứ sở này.

Qua tranh sơn dầu, màu nước và cả những phác thảo bút chì, ông hoàn toàn bỏ qua quan điểm chủ nghĩa thực dân để vẽ bằng con mắt nghệ thuật và cảm xúc chân thật của tâm hồn, ghi lại hình ảnh những vùng đất, con người Việt Nam và Đông Dương với sự thấu hiểu và cảm thông.

Tờ Tràng An Báo xuất bản ở Huế trước năm 1945, số 251 ra ngày 31/8/1937 đưa tin: “Họa sĩ Despujols đến Huế”, với nội dung: “Nhà họa sĩ Pháp Jean Despujols đã đến Huế một tuần lễ nay. Về nghề hội họa, ông Despujols đã được giải nhất La Mã và giải nhất Đông Pháp. Ông Despujols là bạn của quan Khâm sứ Graffeuit. Ông đến Huế lần này là lần đầu, ông còn lưu lại đây rất lâu, để có đủ thời giờ mà họa các danh lam thắng cảnh Thần kinh”.

Tranh "Thiếu nữ Thái đen".

Tháng 8/1938, từ cảng Hải Phòng ông xuống tàu trở về Pháp. Sau một thời gian ngắn sống ở Hawaii, ông cùng với người vợ Mỹ Millicent Martin và hai con đến sống ở Minneapolis, bang Minnesota. Tháng 7/1939, Despujols trở lại Pháp để hoàn tất bộ tranh về Đông Dương dự tính sẽ triển lãm tại Paris, nhưng Thế chiến II lại nổ ra.

Bộ tranh được ông cất giấu tại lâu đài của gia đình ở Pháp và đến năm 1948 mới được ông đưa sang Mỹ. Lúc này ông định cư cùng gia đình ở bang Louisiana cho đến khi qua đời năm 1965.

Trong hai mươi năm sống ở Mỹ ông không ngừng sáng tác trong xưởng vẽ ở ngôi nhà riêng, đại lộ Broadmoor, thành phố Shreveport, bang Louisiana. Cũng tại đây, ông đã hoàn thành bộ sách tám tập “Cuộc du hành của một người trốn chiến tranh” - Voyage d’un réfractaire, cho tới nay vẫn chưa được ấn hành, dù đây không chỉ là một tư liệu hết sức quan trọng cho thấy những suy nghĩ của họa sĩ về cuộc đời mà còn bởi hàng trăm minh họa rất có giá trị trong đó.

Và bộ sưu tập chân dung phụ nữ Việt Nam ở bảo tàng Mỹ

Số phận bộ tranh này cũng rất trầm luân. Bộ tranh Đông Dương của Despujols khi chuyển từ Pháp qua Mỹ suýt nữa đã bị thất lạc. Nhưng không thể giải thích được làm thế nào số tranh này tới được Mỹ một cách bình yên và đầy đủ. Lần đầu tiên bộ tranh được trưng bày tại Bảo tàng tiểu bang Lousiana năm 1950.

Tháng 4/1951, tạp chí National Geograpic chọn 21 bức tranh trong bộ sưu tập này minh hoạ cho phóng sự “Chân dung của Đông Dương” do hai nhà báo W.Robert Moore và Maynard Owen Williams thực hiện. Sau đó những bức tranh được cất giữ trong một thùng gỗ suốt 18 năm cho đến ngày ông mất năm 1965.

Tranh "Thiếu nữ miền Trung".

Trong phóng sự hai tác giả đã kể lại một số tư liệu thú vị về Jean Despujols và các bức tranh của ông. Họ cho biết Jean Despujols sáng tác khoảng hơn 300 bức tranh tại Đông Dương, phản ánh xã hội, phong tục tập quán lễ hội, phong cảnh, con người, tĩnh vật…, song nhiều hơn cả là những tranh chân dung phụ nữ của ba nước Việt Nam- Lào- Campuchia với bút pháp tinh tế, màu sắc hài hòa, phong cách thể hiện rất gần gũi với thẩm mỹ của người Việt.

Ở Việt Nam, ông vẽ các cô gái 3 miền Bắc-Trung-Nam với sự khác biệt không chỉ ở trang phục mà còn về diện mạo, hình thể do các đặc điểm khí hậu vùng miền rất khác nhau.

Trong tranh Despujols, cô gái Bắc tóc vấn khăn có khuôn mặt to, dáng cứng cáp hơn, so với người chị em sống ở vùng đất gần xứ Huế có xương nhỏ nhắn, còn xuôi về Nam là “những cô gái mảnh mai, mặc quần và áo dài may sát người” như nhận định của W. Robert Moore và Maynard Owen Williams về bộ tranh Đông Dương đăng trên tạp chí National Geographic tháng 4/1951.

Trong số 21 bức tranh được giới thiệu, có bức tranh số 13 vẽ chân dung cô gái Huế tên là Yến, bức tranh số 14 vẽ cô gái miền Bắc tên Xuân. Bài viết bình luận: “Vẻ thanh nhã của con gái Trung kỳ và dáng khỏe mạnh của con gái Bắc kỳ phản ánh sự tương phản giữa các chủng tộc chị em của Việt Nam.

Yến đang trồng lúa gần Huế, nơi đặt triều đình An Nam cũ. Khi họa sĩ tìm thấy cô ta, ông nhận xét: “Về nét thanh tao hiển nhiên của cô, là do các Hoàng đế- thi sĩ trước đây đã tuyển chọn phụ nữ xinh đẹp nhất để phục vụ trong triều”. Xuân “trở nên chua chát và cứng cỏi” bởi sự túng thiếu, trồng lúa, đắp đê, đẻ con, và đó là số phận của cô ta. Hơi thở nhẫn nhục có vẻ như toát ra qua đôi môi của cô”…

Tương tự là sự khác biệt của các cô gái dân tộc thiểu số ở vùng cao Tây Bắc được Despujols mô tả trong tranh, theo 2 tác giả trên thì “Tranh sơn dầu, màu nước và ký họa của ông thấm đẫm bầu không khí của núi rừng Đông Dương ẩm thấp, những con đường uốn khúc len lỏi giữa các đồng lúa loáng nước như một tấm gương và các vách đá lởm chởm…”.

Thiếu nữ Thái trắng.

Tháng 5/1969, ông Algur H.Meadows, triệu phú ngành dầu khí ở bang Texas, từng tốt nghiệp ngành luật tại Đại học Centenary năm 1926, đã mua toàn bộ 360 tác phẩm trong bộ sưu tập tranh Đông Dương của Jean Despujols với giá rất cao vào thời đó là 250.000 USD,  tặng lại cho trường Centenary College.

Rồi ông cho xây Bảo tàng Nghệ thuật mang tên Meadows trong khuôn viên trường, nằm tại Shreveport, một thành phố nhỏ ở tiểu bang Lousiana, miền Nam nước Mỹ, chỉ duy nhất để trưng bày bộ sưu tập tranh của họa sĩ Jean Despujoils vẽ trong chuyến du hành Đông Dương bắt đầu từ cuối năm 1936.

Được biết, trước khi Despujols đưa bộ tranh đến thành phố Shreveport năm 1948, thì nó  đã từng được triển lãm tại Hà Nội và Sài Gòn năm 1938. Sau đó còn được trưng bày tại Bảo tàng nghệ thuật Smithsonian ở Washington D.C năm 1952 và tại Bảo tàng M.H. de Young Memorial năm 1952.

Đây cũng là bộ sưu tập tranh Đông Dương quan trọng nhất, lớn nhất kể từ khi các họa sĩ Pháp sang vùng đất này để sáng tác thời kỳ thuộc địa. Và đây cũng là bộ sưu tập tranh chân dung phụ nữ Việt xưa đầu thế kỷ 20 nhiều nhất được lưu giữ tại Bảo tàng ở Mỹ.

Và như một giấc mơ, một ngày nào đó, bộ sưu tập này được mang về Việt Nam triển lãm, trong một chương trình giao lưu văn hóa nghệ thuật Việt- Mỹ, để được chiêm ngưỡng vẻ đẹp của phụ nữ Việt gần trăm năm trước trong cái nhìn của người họa sĩ Pháp Jean Despujols./.