Hà Giang là một trong 13 tỉnh của cả nước được công nhận về bảo tồn,  phát huy và giữ gìn văn hóa khèn Mông. Kết quả này có đóng góp rất lớn của các nghệ nhân trong việc gìn giữ, lưu truyền nguồn gốc của cây khèn.

Nghệ nhân khèn Mông Ma Khải Sò, người có uy tín trong đồng bào Mông Hà Giang, một nghệ nhân rất tâm huyết, coi khèn như là linh hồn của người Mông là một ví dụ.

Sinh ra và lớn lên ở xã Thái An, huyện Quản Bạ, tỉnh Hà Giang, từ nhỏ ông Ma Khải Sò đã gắn bó với khèn Mông, thấm đượm giai điệu của khèn từ ông nội và cha của mình. Từ năm 15 tuổi ông đã biết thổi những nốt nhạc đầu tiên trong bài khèn gốc (người Mông gọi là jax ntir) mà khi học khèn ai cũng phải học qua bài này.

Ông Sò chia sẻ, những năm khi ông làm cán bộ Mặt trận, cha của ông Sò cũng là một nghệ nhân thổi khèn rất giỏi ở bản, luôn giành thời gian truyền dạy cho con trai mình thổi và múa khèn Mông để lưu giữ linh hồn của người Mông.

Đến khi nghỉ hưu ông tiếp tục dành nhiều thời gian nghiên cứu về khèn Mông, học thổi thành bài khèn. Hiện tại ông thường xuyên đi thổi vào các dịp Lễ tết, đám ma, đám cưới và được Sở văn hóa mời đi dạy khèn cho thế hệ trẻ.

Theo ông Sò, những câu chuyện của con người, của trời đất đều được kể bằng tiếng khèn làm thấm đẫm lòng người. Trong đám ma, khèn còn được coi là công cụ giúp người sống nói lên nỗi lòng của mình với người đã khuất. Những ngày lễ tết, lễ hội quan trọng của đồng bà Mông, tiếng khèn chính là cây cầu bắt lời tỏ tình đôi lứa của những chàng trai người Mông. 

Nguồn gốc của khèn Mông như thế nào? Vì sao khèn Mông lại gắn bó và có ý nghĩa quan trọng như vậy với đồng bào dân tộc Mông? Ông Ma Khải Sò cho biết: Chuyện kể rằng có 7 anh em thổi sáo rất giỏi, khi bố mẹ mất mỗi người ngồi một góc thổi than khóc cha mẹ, công việc đám tang không ai quán xuyến. Thấy vậy 7 anh em ngồi bàn nhau gộp 7 ống trúc thành một để một người thổi gọi là khèn ( kênhx). Trong thời gian đó có một người trong 7 anh em mất vì vậy khèn Mông chỉ còn được ghép bởi 6 ống trúc có độ dài ngắn khác nhau tượng trưng cho 6 anh em. Chiếc khèn ra đời từ đó.

Cho đến nay chưa ai thống kê được có bao nhiêu lời ca khèn. Qua truyền miệng từ thế hệ này sang thế hệ khác thì có 4 loại nhạc (sơ nhạc, tiểu nhạc, trung nhạc và đại nhạc).

Tương ứng với 4 loại nhạc người ta phân ra 4 loại lời ca: lời ca gốc, lời ca giao duyên, lời ca đưa đón đám ma và lời ca tế trâu bò..., trong đó lời ca gốc là quan trọng nhất, ở đâu trên thế giới cũng thổi giống nhau.

Khèn có từ chế độ nông nô, nhưng chưa phát triển, khi chuyển lên chế độ phong kiến khèn Mông bắt đầu phát triển, mới có những nhóm kỹ sư chế tác ra khèn Mông.

Người Mông thích thổi khèn, thích múa khèn và nghe tiếng khèn, bởi khèn thể hiện lịch sử của một dân tộc, tình mẫu tử, nghĩa tình anh em và lẽ sống làm người của dân tộc Mông. Có lẽ cũng vì vậy mà năm nay dù đã bước sang tuổi 89, ông Ma Khải Sò vẫn canh cánh giữ hồn của dân tộc qua tiếng khèn, ông luôn muốn truyền dạy những bài khèn hay cho lớp trẻ để lưu giữ văn hóa của dân tộc mình.

Ông Sò cho biết, học thổi khèn và múa khèn rất khó, cần phải kiên trì và thực sự có niềm đam mê. Khèn rất khó, muốn bảo tồn cần phải có cuộc Hội thảo và mời các cụ tập trung đến tham gia.

"Năm ngoái mở Ngày Hội văn hóa Khèn Mông ở Hà Giang nhưng chưa ai công nhận Khèn là di sản  phi vật thể. Giờ tôi đã có tuổi, lớp trẻ cần phải làm thế nào để giữ gìn, phát huy được văn hòa, phong tục tập quán của đồng bào Mông ta. Cần phải đoàn kết hơn mới thành công," ông Sò chia sẻ.

Ngoài 20 người trẻ ở bản được ông truyền dạy thổi và múa khèn, ông Ma Khải Sò còn tham gia nhiều lớp dạy khèn ở các địa phương trong tỉnh, với số học viên khoảng trên 100 người. Ông cũng dạy, tập huấn cho các thí sinh đại diện tỉnh Hà Giang đi thi trong Ngày hội văn hóa dân tộc Mông toàn quốc vừa qua. Đến nay đã có rất nhiều người thổi và múa khèn thành thạo khi được ông chỉ dạy.

Anh Vàng Sào Hùng, ở xã Thanh Vân, huyện Quản Bạ, tỉnh Hà Giang, một học trò của ông Sò bày tỏ: "Là một người trẻ tuổi, tôi rất thích văn hóa khèn của dân tộc mình. Tôi được ông Ma Khải Sò dạy thổi khèn, tôi rất thích. Tôi sẽ học hết những bài khèn để tiếp tục gìn giữ những bài khèn này vì những bài khèn này rất quan trọng với đồng bào Mông và sẽ được dùng từ đời này qua đời khác. Tôi rất cảm ơn ông Sò đã rất tâm huyết chỉ dạy cho tôi."

Những bài khèn Mông với lời ca thắm thiết, da diết lòng người. Khi buồn, khi vui người Mông đều mang khèn ra thổi. Tiếng khèn du dương ấy mãi vang vọng khắp núi rừng khi có những người con của đồng bào Mông như nghệ nhân Ma Khải Sò luôn trách nhiệm gìn giữ, lưu truyền văn hóa dân tộc./.

Người đàn ông gìn giữ tiếng khèn Mông nơi địa đầu Tổ quốc

VOV.VN - Trong xu thế hội nhập, việc gìn giữ linh hồn cho cây khèn Mông vẫn đang được các nghệ nhân và lãnh đạo địa phương tỉnh Điện Biên nỗ lực triển khai.

Tiếng Khèn - linh hồn của người Mông

VOV.VN - Tiếng Khèn được coi là linh hồn của người Mông để gửi gắm, thể hiện tiếng lòng của mình với bạn tình, với cộng đồng và với thiên nhiên hùng vĩ.