Nguyễn Đình Phúc: Hành trình từ “Kẻ du tử” đến “Tiếng đàn bầu”

Một đêm nhạc ấm áp, sang trọng, tái hiện ký ức về nhạc sỹ Nguyễn Đình Phúc, một trong những tên tuổi lớn của nền âm nhạc hiện đại Việt Nam. Lần lượt, các sáng tác âm nhạc được thể hiện trên sân khấu, kể câu chuyện về một con người giản dị, đa tài, luôn nhập thế và tận hiến cho nghệ thuật.

Tác phẩm “Bình ca” mở đầu đêm nhạc Tiếng đàn bầu

Những ca khúc đầu tiên được ông sáng tác từ những năm 40 của thế kỷ trước, như “Lệ thu”, “Cô lái đò”, “Lời du tử” in đậm dấu ấn riêng của một tâm hồn tài tử, lãng mạn, yêu quê hương đất nước, yêu con người, luyến thương vẻ đẹp trần thế. Tổng khởi nghĩa tháng 8 năm 1945, kháng chiến chống Pháp, rồi kháng chiến chống Mỹ… Bao nhiêu sự kiện lớn lao của dân tộc trong thế kỷ 20, ông đều có mặt, đồng hành với tư cách công dân, tư cách nghệ sỹ, viết ca khúc động viên tinh thần chiến đấu của quân và dân, làm nhạc cho phim, soạn giao hưởng, vẽ tranh, nghiên cứu âm nhạc, làm thơ, viết văn, viết hồi ký, tham gia quản lý – đào tạo nghệ thuật… Nghĩa là làm tất cả những việc mà ông nhận thấy có ích cho cách mạng, cho kháng chiến, có ích cho nghệ thuật và cho cuộc đời.

Tượng nhạc sỹ - họa sỹ Nguyễn Đình Phúc tại đêm nhạc Tiếng đàn bầu

“Rằng ai nổi tiếng xin cứ nổi/ Tôi vẽ tranh soạn nhạc làm thơ chơi”. Ông thường ngâm nga câu thơ vui này khi còn sống. Ông cũng hồn hậu chia sẻ về quan niệm nghệ thuật của mình: “Văn học nghệ thuật là một cuộc chơi. Nói vui vậy thôi. Nghề chơi cũng lắm công phu. Chơi nhưng phải có ích cho cuộc đời. Nếu không có ích cho cuộc đời thì tôi không làm”. Thật đơn giản, kiệm lời, mà thấu suốt.

Nhận mình là kẻ du tử, nhưng trong thực tế, nhạc sỹ - họa sỹ Nguyễn Đình Phúc luôn chịu học, tự học không ngừng, học trong vốn dân tộc phương Đông, học từ kiến thức phương Tây. Gia cảnh nghèo khó càng nhen lên khao khát buổi đầu đời, mong muốn được đi khắp nơi để đoàn hết đồng bào trong thế giới đại đồng. Mơ ước ấy cũng là mơ ước của một thế hệ thanh niên trí thức trong thời buổi nước mất nhà tan. Và khi lý tưởng cá nhân gặp gỡ lý tưởng cách mạng, ông hăm hở dấn thân vào thời cuộc, đi hát lấy tiền quyên góp cho cách mạng, tham gia khởi nghĩa ở Đà Lạt, lên chiến khu Việt Bắc, về giải phóng thủ đô, sang làm chuyên gia ở nước bạn Lào, nước bạn Campuchia, sang Bulgaria học âm nhạc…

Dường như, ở không gian nào, thời gian nào cũng hiện hữu một Nguyễn Đình Phúc nhiệt thành, đầy tâm huyết. Dường như, tâm hồn ông luôn rộng mở để đón nhận tất cả rung động, trải nghiệm mà cuộc đời đưa lại, tự tìm cho mình những bước đi hài hòa với xu hướng thời đại mà vẫn giữ được cốt cách - tự do tinh thần, với những không gian riêng để sáng tạo.

Một góc triển lãm “Trăm năm một thoáng” tại sảnh tầng nhà hát lớn Hà Nội.

Năm 1944, ca khúc “Lời du tử” ra đời trong khoảnh khắc tha hương, in đậm dấu ấn tâm hồn của thế hệ thanh niên trí thức trước cách mạng, luôn cô đơn, khao khát những chân trời. Đến “Bình ca”, sáng tác năm 1947, cho thấy một tầm vóc âm nhạc, một chí khí, một tinh thần dân tộc hào sảng, đằng sau đó là sự nao nức của người nghệ sỹ dùng âm nhạc phụng sự Tổ quốc mình, Nhân dân mình. Âm hưởng của “Bình ca” được tiếp nối đầy hân hoan, làm thành “Chiến sỹ sông Lô”, “Hữu ngạn sông Thao”… thời kháng chiến chống Pháp, “Nhớ anh giải phóng quân”, “Cùng nhau đi đầu quân”, “Bô lão chúng ta còn dẻo dai”… thời kháng chiến chống Mỹ. Từ đó, đến “Nhớ quê hương”, và đặc biệt, với “Tiếng đàn bầu” là sự hợp thành của bao cung bậc cảm xúc, da diết, đau đáu niềm yêu con người, yêu tâm hồn dân tộc: “Cung thanh là tiếng mẹ/ Cung trầm là giọng cha”...

“Nhạc sỹ Nguyễn Đình Phúc là người mở đường cho tân nhạc Việt Nam, người suốt đời cống hiến cho nghệ thuật nói chung và âm nhạc nói riêng. Ở ông là sự chân thực, thẳng thắn và bộc trực. Ông ham mê lao động đến tận cùng, lao động suốt đời. Ông là một tấm gương về lao động nghệ thuật”. Đó là những lời mà nhạc sỹ Phó Đức Phương trân trọng nhớ về bậc đàn anh, cũng là thủ trưởng cũ của mình.

Lặng lẽ sáng tạo trong niềm đam mê không ngừng nghỉ là một đặc tính của người nghệ sỹ đa tài Nguyễn Đình Phúc. Trong gia tài hàng trăm tác phẩm thanh nhạc và khí nhạc, nhiều tác phẩm chưa được công bố, chưa được dàn dựng. Nhiều ca khúc làm nên tên tuổi của các ca sỹ. Ví như “Lời du tử” đã theo tài tử Bảo Ngọc trong những năm tháng sống và hoạt động nghệ thuật ở Pháp, “Tiếng đàn bầu” làm nên thành công của ca sỹ Trọng Tấn - giải nhất liên hoan tiếng hát truyền hình Toàn quốc năm 1999. “Với người nghệ sỹ, đặc biệt là ca sỹ thì chỉ mong được gắn tên mình với một, hai tác phẩm nào đó. Với Trọng Tấn, cái duyên đã đến với Tiếng đàn bầu. Và phải nói rằng Tấn luôn khắc ghi ở trong tim, luôn biết ơn nhạc sỹ Nguyễn Đình Phúc”. Tại khán phòng Nhà hát lớn Hà Nội, trước hàng trăm khán giả, ca sỹ Trọng Tấn đã thốt lên những lời tri ân nhạc sỹ, trước khi, một lần nữa, cất lên“Tiếng đàn bầu”.

Ba ấn bản về tác phẩm của nhạc sỹ - họa sỹ Nguyễn Đình Phúc được gia đình cho ra mắt nhân kỉ niệm 100 năm ngày sinh của ông.

Một trong những chi tiết gây bất ngờ và thú vị cho giới nghiên cứu âm nhạc, là ngay từ những năm 40 của thế kỷ trước, nhạc sỹ Nguyễn Đình Phúc đã tự mình thực hiện những cuộc điền dã ở các làng quan họ, sưu tầm giai thoại và các câu chuyện kể, ghi chép tỉ mỉ lời ca, nghiên cứu các làn điệu, các nghi thức sinh hoạt quan họ truyền thống. Ông là người đầu tiên dùng hệ thống ký âm 5 dòng kẻ để hiển thị giai điệu dân ca, phân tích âm điệu cổ truyền Việt Nam bằng phương pháp nghiên cứu của phương Tây. Công trình “Để góp phần vào vấn đề nghiên cứu quan họ” của nhạc sỹ - họa sỹ Nguyễn Đình Phúc đã được Hội nhạc sỹ Việt Nam tặng giải thưởng (năm 1966 – 1967). Trong giai đoạn hiện nay, khi quan họ cổ đã bị mai một, thất truyền, thì những tư liệu điền dã của ông thực sự  vô giá.

Nhạc sỹ - họa sỹ Nguyễn Đình Phúc là một tài năng lớn, ghi dấu ấn trong nhiều lĩnh vực nghệ thuật. Cùng với gia tài âm nhạc đồ sộ, hiện nay gia đình còn lưu giữ gần 500 bức chân dung, 3 tập thơ, nhiều bản thảo tiểu thuyết, truyện ngắn, tản văn, hồi ký, nhiều công trình nghiên cứu âm nhạc. Có lẽ, ở nước ta, ông là họa sỹ vẽ nhiều tranh chân dung, vẽ không có người mẫu mà theo trí nhớ, theo hình dung và cảm nhận. Ông tự họa mình, ký họa gương mặt bạn bè, vẽ chân dung những con người tài hoa như một cách lưu lại vẻ đẹp cho nhân gian, để vẻ đẹp ấy không bị bay biến, tan loãng.

“Trăm năm một thoáng, khó cũ một chữ Tình để Lời Du Tử và Chàng Du Tử Nguyễn Đình Phúc mắt vẫn xanh theo mây và hồn nương bên ai nơi bức họa. Đường trần muôn ngả, mở ngàn lối rẽ khúc quanh. Tự nhàn tâm, ông an nhiên đặt bút, thả nét gọi thần dung nhan phúc phận bạn bè văn nghệ, những người ông quý ông yêu trong cõi nhân gian bé xíu của đời sống văn học nghệ thuật đương thời qua những nét tinh tế, bình dị của phẩm cách và tài năng không thể khác…” – Đó là lời tựa của họa sỹ Lương Xuân Đoàn tại triển lãm “Trăm năm một thoáng” kết hợp cùng đêm nhạc “Tiếng đàn bầu”, trưng bày 100 bức chân dung văn nghệ sỹ mà lúc sinh thời nhạc sỹ - họa sỹ Nguyễn Đình Phúc đã thực hiện bằng tất cả tấm lòng trọng tài trọng tình. Theo họa sỹ Lương Xuân Đoàn, “Cả sự nghiệp của ông, tư tưởng nhân văn nhân bản là chủ đạo, bởi vậy cái tình rất lớn, cái tình yên lặng cất giấu và chỉ thể hiện trong tác phẩm”.

Gia đình nhạc sỹ - họa sỹ Nguyễn Đình Phúc cùng các nghệ sỹ tham gia đêm nhạc Tiếng đàn bầu

Trăm năm trong cõi nhân gian, nhạc sỹ - họa sỹ Nguyễn Đình Phúc đã mở rất nhiều cánh cửa lòng mình, để ai cũng có thể bước vào ngôi nhà nghệ thuật của ông, ngồi cùng ông bên ấm trà, giá vẽ, cây đàn piano, trò chuyện về nhân sinh, về cuộc đời, dẫu cuộc đời ấy có những va đập, những mất mát tổn thương, thì đọng lại vẫn là vẻ đẹp nhân ái vị tha mà thượng đế đã trao tặng cho con người, trong hành trình tồn tại./.